Mimo iż jest ono trochę zaniedbane, nie zważając na fakt figurowania od 35 lat, tj. od 1979 roku, na Liście Dziedzictwa UNESCO, oferuje gościom liczne zabytki sakralne i świeckie oraz wspaniałe widoki na otaczające je góry oraz Bokę Kotorską – adriatycką zatokę nad którą leży. Gdy patrzy się na to nieco ponad 6-tysięczne miasteczko z lotu ptaka, czyli z otaczających je gór, kształtem przypomina trochę wydłużony trójkąt.
Na zboczu Dobroty
Jego krótka podstawa od południowego zachodu stanowi niemal linię prostą. Najdłuższe, nieregularny bok południowo wschodni, to wybrzeże zatoki. Północny opiera się o zbocza masywu Dobroty sięgającego 910 m n.p.m. Inne górskie masywy: Lovćen i Vrmac otaczają zatokę, będącą w najwęższym miejscu fiordem, z pozostałych stron, tworząc przepiękną, chociaż w pochmurne dni nieco ponurą scenerię. W miejscu tego niby – trójkąta, gdzie powinien być jego najbardziej ostry kąt, znajduje się górzysta, jak gdyby pięść. Stoi na niej, na wysokości 260 m n.p.m., twierdza św. Jana (Tvrdjava Sv. Ivan).
Warto do niej wspiąć się, co zajmuje 20, nie więcej niż 30 minut, aby z tego miejsca obejrzeć wspaniałą panoramę miasta, gór i zatoki. Na wschód od twierdzy stoi pofranciszkański klasztor, zaś od strony zatoki i wybrzeża jedna z trzech historycznych bram miejskich: Południowa (Južna Vrata, zwana też Vrata od Gurdića). Najstarsza, zbudowana już w IX wieku, z zachowanymi fragmentami z tamtych czasów. Główną bramą Kotoru, stojącą też nad zatoką, około 200 metrów na południowy zachód od Południowej, jest Brama Morska (Morska Vrata, nazywana tu powszechnie Vrata od Mora).
Skarby Starówki
Stara, ale w zachowanej do naszych czasów postaci renesansowej, którą uzyskała w 1555 roku. Również renesansowa i starsza od Morskiej o 15 lat, gdyż jej budowę zakończono w 1540 roku, po skutecznej obronie miasta przed atakiem osmańskiej floty dowodzonej przez Hayereddina Barbarossę, jest Brama Północna (Sjeverna Vrata). Bramy te stanowiły ważne elementy fortyfikacji wzniesionych przez Wenecjan, ale budowanych już przez pierwszych mieszkańców na terenie obecnego Kotoru – Ilirów. Ale o nich, i dziejach miasta za chwilę. Fortyfikacje te zachowały się w imponującym stanie.
Mają 4,5 km długości, wspinają na niedostępne górskie zbocza aż do wysokości 260 m n.p.m. Mają do 20 metrów wysokości i 15 metrów szerokości. Dzięki temu pozwalały skutecznie odpierać tureckie najazdy, m.in. w 1538 i 1657 roku. Bardziej groźne dla znajdującego się za tymi murami miasta okazały się liczne trzęsienia ziemi. Z których po ostatnim, w 1979 roku, pozostały jeszcze ślady. Nadal część domów jest zamkniętych, a nawet opuszczonych. Tutejsza Starówka jest nie tylko najpiękniejsza w Czarnogórze, ale i uważana za najwspanialszą średniowieczną, chociaż nie brak na niej również budowli renesansowych, w całej dawnej Jugosławii.
Katedra św. Tryfona
W odróżnieniu od placów i placyków, kotorskie kręte i nierzadko strome uliczki nie mają w większości nazw, chociaż domy zaopatrzone są w widoczne numery. Oprócz nich uwagę turystów przyciągają przede wszystkim zabytki architektury sakralnej i świeckiej. Samych kościołów i cerkwi jest tu kilkanaście. W większości romańskich, przynajmniej początkowo, gdyż wspomniane trzęsienia ziemi powodowały zniszczenia niektórych, a odbudowa po stuleciach odbywała się według aktualnej mody. Tak było np. w przypadku kościoła św. Klary (Sv. Klare) z marmurowym ołtarzem, który zbudowano w XVIII w na miejscu całkowicie zrujnowanej wcześniejszej świątyni pod tym samym wezwaniem.
Najważniejszym zabytkiem romańskim w mieście jest katedra p.w. św. Tryfona – patrona Kotoru (Katedrala Sv. Tripuna). Pierwotnie, w IX wieku, niewielki kościół preromański, na miejscu którego w 1166 r. zakończono budowę nowego – trójnawowej, romańskiej bazyliki. Naprawianej jednak i przebudowywanej po trzęsieniach ziemi aż do XVII wieku, w rezultacie czego miała renesansowo – barokowy wygląd. Po ostatnim trzęsieniu, w 1979 r., przywrócono jej pierwotną postać romańską. Wewnątrz katedry znajduje się wiele cennych zabytków z różnych okresów.
Od IX wieku
Od kamiennego sarkofagu z IX w., romańsko-gotyckiego cyborium z XIV w czy gotyckiej Piety i fresków namalowanych też w XIV w. przez greckich mistrzów, po – to tylko przykłady – renesansowy nagrobek z XVI w. biskupa Tripa Bizantija, czy z tej samej epoki obrazy i rzeźby. Sporo wartych zobaczenia zabytkowych przedmiotów znajduje się też w katedralnym skarbcu. Przede wszystkim srebrny relikwiarz z głową patrona miasta, męczennika (III w.) św. Tryfona z Azji Mniejszej. Mieszkańcy Kotroru odkupili go podobno w 809 r. od wiozących go kupców weneckich, którzy schronili się przed burzą w jednej z tutejszych zatoczek.
{gallery}18832{/gallery}
Ponadto są ciekawe obrazy i rzeźby, przedmioty kultu religijnego, naczynia i szaty duchownych z kilku wieków, wyroby ze złota itp. Jest też polonicom: drewniany krzyżyk, którym podobno błogosławił wojska Jana III Sobieskiego pod Wiedniem papieski wysłannik Marco d'Aviano. Do najstarszych katolickich kościołów Kotoru należą też, wzniesione w XIII w.: Najświętszej Marii Panny (Sv. Marija Koledjata); św. Pawła (Sv. Pavla); nieco nawet starszy, bo z przełomu XII i XIII w św. Anny (Sv. Any), z freskami z XVI wieku; kolegiata z XIII w; czy romańsko-gotycki kościół św. Michała (Sv. Mihaila) zbudowany na ruinach klasztoru benedyktynów, z malowidłami i freskami z XIV-XV w.
Cerkwie i pałace
Z cerkwi zaś, to najstarsza, z XII w. św. Łukasza (Sv. Luke) oraz Matki Boskiej od Zdrowia (Gospod od zdravija) z XVI wieku. Warta jest zobaczenia jednak także stosunkowo młoda, bo z 1910 roku, neobizantyjska cerkiew św. Mikołaja (Sv. Nikole), chociażby ze względu na znajdujące się w niej liczne cenne ikony. Nie mniej, a biorąc pod uwagę także średniowieczne i renesansowe domu mieszkalne na pewno więcej, jest w mieście do zobaczenia wartych tego zabytków świeckich. Z większych cztery pałace, których nazwy pochodzą przeważnie od nazwisk dawnych właścicieli.
Najstarszy z nich, z XVI w, to gotycki Pałac Drago (palata Drago). Z wieku następnego jest Pałac Bizanti. I XVIII-wieczne: Pałac Grgurina – obecnie Muzeum Morskie oraz Rady Miejskiej (Grabska Vijećnica). Masywna jest, zbudowana w XVI w. z kamieni Wieża Zegarowa (Gradski Tornaj). Oświetlona ostrymi promieniami słońca robi mocne wrażenie na tle niemal granatowego nieba. Z budowli świeckich warto wspomnieć jeszcze o Archiwum Historycznym (Istorijski arhiv) w którym przechowywane są dokumenty od początku XIV w.
Pierwsi mieszkali tu Ilirowie
Ciekawe są również dzieje tego zabytkowego miasteczka. Pierwszymi ludźmi na jego terytorium byli, już od III w p.n.e. Ilirowie. To oni zbudowali pierwsze umocnienia ułatwiające obronę przed najeźdźcami. Grecy założyli tu port handlowy Acurion. Rzymianie, którzy objęli okoliczne ziemie we władanie w 168 r. p.n.e., nazwali miasto Acruvium i wcielili najpierw do prowincji Illyricum, a następnie Dalmatia. Gdy cały ten region Europy wszedł w skład Cesarstwa Bizantyjskiego, zmieniono łacińską nazwę miasta na grecką Dekaderon.
Stało się ono jedną z ważniejszych twierdz bizantyjskich w tym regionie, gdy w 535 r. zbudowano nad nim fortecę. W 840 r. splądrowane zostało przez arabskich Saracenów. Ale pod władzą Bizancjum znajdowało się – z przerwami – aż do XII w. Przy czym, tu ciekawostka, mieszańcy mówili w wymarłym już obecnie języku romańskim – dalmatyńskim. Chociaż w 1002 r. miasto znalazło się pod okupacją I Carstwa Bułgarskiego, następnie w składzie Serbii, której dynastia Nemaniczów zmieniła nazwę miasta na obecną Kotor (chociaż Włosi nadal nazywają je Cattaro). Następnie na krótko (1371-1384) trafiło pod panowanie węgierskie. Po nim bośniackie, a przez blisko 30 lat (1391-1420) było samodzielną republiką.
Od Republiki Weneckiej do niepodległości Czarnogóry
Ale ze względu na to, że nie była ona w stanie zapewnić sobie bezpieczeństwa, przyjęła protektorat Republiki Weneckiej stając się częścią Albanii Weneckiej. To z tego okresu pochodzi większość zachowanej architektury, murów i bram miejskich. Po upadku Serenissimy – Republiki Weneckiej, Kotor wraz z regionem włączono do monarchii Habsburgów. W końcowym okresie, po wojnach napoleońskich i okupacji francuskiej oraz rosyjskiej, aż do 1918 roku, w granicach Królestwa Dalmacji. A po powstaniu Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, od 1929 r. Jugosławii, był w jej składzie – szczegóły pomijam – aż do powstania 3.6.2006 roku niepodległej Czarnogóry. Ma więc miasto starą i bogatą historię oraz tradycje.
