Nie wszyscy zwiedzający go dzisiaj wiedzą, że aż do początku XX w. od strony południowej wzgórze to opływało jedno z ramion rzeki Nitry zwane Nitrička (Nitrzanka), tworząc z niego naturalnie umocnioną wyspę, na którą dostać się można było tylko przez most. Współcześnie zaś do katedry i pałacu biskupiego w dawnym zamku trzeba wchodzić jedyną drogą z placu Żupnego, 500 metrów pod górę. Zaczyna się ona w wysokim prześwicie Żupnego Domu, pałacu wzniesionego w roku 1823 w stylu baroku na miejscu wcześniejszych budowli, na granicy tutejszego Dolnego i Górnego miasta.
Osada na terenie Nitry - VII wiek naszej ery
Przebudowanego na gmach administracyjny w latach 1903-1908 wg. projektu architekta V. Cziglera. Na tablicy informacyjnej czytam, że w latach 1921-1928 nitrzańskim żupanem, czyli szefem administracji okręgu, był Janko Jesenský (1874-1945), wybitny słowacki poeta i prozaik. Obecnie w Żupnym Domu urzęduje predseda (przewodniczący, odpowiednik naszego marszałka) samorządu kraju (województwa) nitrzańskiego. Mieści się też, założona w 1965, Galeria Nitrzańska. Ważny ośrodek kulturalny miasta i regionu. To jednak czasy nam współczesne i nowe.
http://kurier365.pl/globtroter/europa/s%C5%82owacja/30545-s%C5%82owacja-nitra-%E2%80%93-burzliwe-dzieje-najstarszego-s%C5%82owackiego-grodu.html#sigProIdb56350dca1
Zaś historia zabudowy tego wzgórza, na którym od wzniesienia grodu rozpoczęły się kilkunastowiekowe już dzieje Nitry, sięga VII wieku n.e. Osadnictwo w tym regionie współczesnej Słowacji zaczęło się na początku VI w. Mowa o średniowiecznym, gdyż wcześniej powstawały tu, i ulegały zniszczeniu, grodziska kultury łużyckiej z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Pierwsi w tym miejscu byli koczownicy Awarowie, których kaganat (wielkie obszarowo państwo powstałe po 568 r. z centrum w Panonii) upadł na początku IX wieku.
W Państwie Wielkomorawskim i Królestwie Węgier
Po nich napłynęli tu Słowianie, a pierwsze pisane wzmianki o Nitrze pochodzą z około roku 870 i dotyczą wydarzeń z lat 828-833. Już wówczas stać miał na wzgórzu kościół. Prawdopodobnie pierwszy, z którego później powstała obecna katedra św. Emmerama (ok. 600-657, misjonarza, biskupa Ratyzbony, męczennika). W Państwie Wielkomorawskim Nitra była, od około roku 846 do 907, głównym grodem terytorium nazywanego „Księstwem Nitrzańskim”. Samodzielnym, ale nie suwerennym, bardzo ważnym w Wielkich Morawach. Wiadomo, że od około roku 850 – do 870 r. była siedzibą księcia Świętopełka, późniejszego władcy Wielkich Moraw.
http://kurier365.pl/globtroter/europa/s%C5%82owacja/30545-s%C5%82owacja-nitra-%E2%80%93-burzliwe-dzieje-najstarszego-s%C5%82owackiego-grodu.html#sigProId5a9f420dc8
Działo się to jeszcze przed przybyciem znad Wołgi do Panonii i nad Dunaj plemion madziarskich, które stworzyły królestwo Węgier, a wchłaniając słowiańskie ziemie słowackie, przekształcili je w Górne Węgry. Ich historia, a także samej Nitry, to ogromny temat, na pisanie o którym nie ma tu miejsca. Wspomnę tylko o momentach kluczowych, lub związanych z Polską. Gród nitrzański wybudowany w połowie IX w. zajmował całe współczesne wzgórze. Natomiast obecne Stare Miasto stanowiło podgrodzie. W roku 880 papież Jan VIII powołał tu biskupstwo.
Bolesław Chrobry i Piotr Dunin
Podlegało ono arcybiskupowi Moraw i Panonii, św. Metodemu (ok. 827-869). W drugiej dekadzie X wieku Nitrę zajęły wojska węgierskie i podporządkowały księciu Arpadowi (ok. 845-907). A ściślej już jego następcy. Mimo napływu w te okolice osadników węgierskich, miasto zachowało charakter słowiański. W latach 1001-1029 wraz z ziemiami dzisiejszej Słowacji znalazło się pod panowaniem Bolesława Chrobrego, ale z zachowaniem władzy, jako królewskiego lennika, węgierskiego księcia Władysława Łysego. W I połowie XI w. gród spłonął. Pod odbudowie umocniono go, podobnie jak podgrodzie.
W roku 1248 Nitra za zasługi w obronie przed Tatarami została wolnym miastem królewskim, z wieloma przywilejami. Lokacja obejmowała jednak tylko Dolne Miasto. Górne, w obrębie murów zamkowych, należało do biskupstwa, a zarządzane było przez królewskiego żupana. Ale w 40 lat później węgierski król Władysław IV (Kumańczyk, 1262-1290) całe miasto podarował biskupstwu. Rozpoczęła się kilkuwiekowa, do roku 1848, historia sporu mieszczan z władzą kościelną. Z epizodami: zajęciem na rok, w 1471 r. Nitry przez wojska polskie pod wodzą Piotra Dunina i okupacji tureckiej w latach 1663-1664.
Kres biskupiej samowoli
I bardzo dotkliwym objęciem mieszczan pańszczyzną na rzecz biskupów, łupieniem przez tych ostatnich mieszkańców i miasta itp. Równocześnie jednak z dużymi zmianami w Nitrze i na zamku. Odbudową miasta po zniszczeniach, przebudową katedry, wznoszeniem nowych gmachów. I tragiczną – zmarła jedna trzecia mieszkańców – zarazą w latach 1739-1740. W marcu 1848 r. podczas Wiosny Ludów Nitra uzyskała niezależność od biskupstwa i własności szlacheckiej, a wszystkie jej części połączono w jedno miasto. Ciągle jednak niewielkie, gdyż według spisu ludności mieszkało w nim wówczas zaledwie 9483 ludzi.
http://kurier365.pl/globtroter/europa/s%C5%82owacja/30545-s%C5%82owacja-nitra-%E2%80%93-burzliwe-dzieje-najstarszego-s%C5%82owackiego-grodu.html#sigProIda139aa2875
Lata I wojny światowej, to zamiana Nitry w wielki lazaret, co spowodowało ogromne problemy z woda i żywnością. Skoro jednak 16-tysięcznemu wówczas miastu nagle przybyło około 10 tys. wojskowych z chorobami i personelu szpitalnego, to trudno się dziwić. W grudniu 1918, pomimo oporu tutejszych Węgrów, miasto, wraz z całą Słowacją, weszło w skład Czechosłowacji. Później (1939-1945) był epizod ze słowackim państwem faszystowskim księdza Tiso, z dramatyczną końcówką II wojny światowej. Pomimo opuszczenia miasta przez Niemców, o czym Sowieci wiedzieli, 26 marca 1945 r., w poniedziałek wielkanocny rano zbombardowali Nitrę.
Zemsta Sowietów
W masowym ataku bombowców w ruinę zamieniło się ponad 50 domów, blisko 300 dalszych uległo uszkodzeniu. Zrujnowane zostało centrum, zginęło co najmniej 345 ludzi, w tym zaledwie po ośmiu żołnierzy niemieckich i słowackich. Tu tłumaczone jest to zemstą za sojusz Słowacji z hitlerowską III Rzeszą i nie przyłączenie się Nitry w 1944 r. do Słowackiego Powstania Narodowego. Po odbudowie i powojennym rozwoju, także przemysłowym, miasto liczy obecnie oficjalnie ponad 78,5 tys. stałych mieszkańców. W rzeczywistości, gdyż nie wszyscy meldują się, o kilka tysięcy więcej.
Jest siedzibą władz kraju (województwa) i powiatu, z kilkoma cennymi zabytkami oraz innymi atrakcjami. W mieście należą do nich przede wszystkim dwa kościoły: sv. Ladislava (św. Władysława) i sv. Štefana (św. Stefana). Ponadto klasztorny kompleks pijarów, ładnie zachowania Wielka Synagoga oraz Muzeum Misyjne. Ale „perłą w kornie” nie tylko Nitry, ale i całej Słowacji, jest zabytkowy kompleks na skalistym wzgórzu Zobor. Dawny zamek, katedra i inne budowle Górnego Miasta. O ich historii już wspomniałem. Dodam, że zamek wybudowany na miejscu ogromnego słowiańskiego grodziska, dawna siedziba książąt, jest od kilku wieków rezydencją nitrzańskiego biskupstwa.
Katedra św. Emmermana
Najstarszą zachowaną częścią katedry św. Emmermana, jest romański kościół pod wezwaniem tegoż świętego, zbudowany w XI-XII wiekach. Po pożarze i zniszczeniach dokonanych w roku 1317 przez wojska Matúša Čaka Trenčianskiego (Mateusza Czaka z Trenczyna – 1260-1321, węgierskiego możnowładcę, „Pana Wagu i Tatr”), w latach 1328-1355 został połączony z budowanym wówczas Górnym kościołem gotyckim. Wzniesiono go z inicjatywy biskupa Mieszka Bytomskiego, jednego z Piastów Śląskich. Stara część romańska została tzw. wiarygodnym miejscem kapituły oraz katedralnym skarbcem.
http://kurier365.pl/globtroter/europa/s%C5%82owacja/30545-s%C5%82owacja-nitra-%E2%80%93-burzliwe-dzieje-najstarszego-s%C5%82owackiego-grodu.html#sigProIde17978709f
Na początku XVIII w. wzniesiono i dołączono do Kościoła Górnego szerokimi schodami, barokowy Kościół Dolny, Przebudowując równocześnie w latach 1710-1736 całość katedry według projektu włoskiego architekta Domenica Martinellego. Z tamtego okresu pochodzi również cenne wyposażenie wnętrza. W przepięknym ołtarzu głównym dominuje duża kompozycja rzeźbiarska z białego marmuru, z Marią i Chrystusem, aniołami w centrum oraz polichromowaną i złoconą figurą patrona świątyni nad nimi. Po bokach ołtarza, na dwu poziomach, stoją rzeźby czterech świętych.
W kościołach: górnym i dolnym
Do cennych obiektów w Kościele Górnym należy również, stojąca przed ołtarzem głównym, po prawej stronie nawy, vis a vis tronu biskupiego, rzeźba Ukrzyżowanego. Katedra szczyci się też posiadaniem relikwii św. Cyryla. Ciekawe są ołtarze boczne w marmurowych wnękach, a także dwupoziomowy chór wsparty na arkadach, z organami na szczycie. Do tego trzeba dodać jeszcze przynajmniej bogactwo złoconych sztukaturek oraz malowideł ściennych i stropowych. Warte uwagi są XX-wieczne witraże okienne z postaciami św. Ondreja (Andrzeja) i św. Benedykta.
http://kurier365.pl/globtroter/europa/s%C5%82owacja/30545-s%C5%82owacja-nitra-%E2%80%93-burzliwe-dzieje-najstarszego-s%C5%82owackiego-grodu.html#sigProId1c8a186a9a
Wykonano je według projektu wybitnego słowackiego artysty malarza XX wieku Ľudovita Fulla (1902-1980). Sporo pięknych i szczególnie cennych elementów wyposażenia jest też w Kościele Dolnym. Przede wszystkim w ołtarzu głównym najcenniejszy obiekt całej katedry: plastyczna płaskorzeźba w onyksie sceny Zdjęcia Jezusa z Krzyża, a pod nią Składanie do grobu. Katedra jest dominantą wzgórza. Oprócz niedostępnego dla zwiedzających pałacu biskupiego, stoją na nim także inne budynki oraz średniowieczne mury obronne, są przejścia i bramy w nich.
Jan Paweł II oraz święci Cyryl i Metody
Trudno nie zwrócić uwagi na ogromy, stojący na placu obok pałacu biskupiego, wielki pomnik papieża Jana Pawła II, który odwiedził katedrę w roku 1995, a roku 1998 przywrócił jej tytuł bazyliki, który posiadała w średniowieczu. Natomiast na platformie widokowej na zboczu, nieco poniżej głównej bramy w murach obronnych, jest przepiękna barokowa kolumna maryjna z rzeźbami królów i biskupów u jej stóp. Na balustradach po obu stronach drogi wjazdowej przez most nad fosą, stoją kamienne, również barokowe, figury świętych. Niżej zaś, pod murem obronnym zamku, współczesna duża rzeźba świętych Cyryla i Metodego.
http://kurier365.pl/globtroter/europa/s%C5%82owacja/30545-s%C5%82owacja-nitra-%E2%80%93-burzliwe-dzieje-najstarszego-s%C5%82owackiego-grodu.html#sigProId8c999cd4d6
Jest to pamiątka po zorganizowanych w latach 2007-2013 obchodach 1150 rocznicy przybycia tych świętych na Wielkie Morawy w 963 roku. Z katedralnego wzgórza roztaczają się piękne i szerokie widoki na leżące u jego stóp miasto, z drugiej zaś strony na przedmieścia i rozległe tereny sportowe. Dodam, że w ważnych miejscach kompleksu zamkowo – katedralnego stoją tablice z informacjami o nich, a także historycznych postaciach związanych z tymi miejscami, lub całym wzgórzem. M.in. o biskupach zasłużonych dla katedry i zamku oraz osobach pochowanych w krypcie biskupiej.
