Stąd rankiem 5 sierpnia 1864 r. został wyprowadzony w swoją ostatnią drogę Romuald Traugutt, były zawodowy oficer armii carskiej. Wiosną 1863 r. walczył w powstaniu jako dowódca partyzantki na Polesiu.
Na czele powstania stanął w październiku t.r. w niezwykle ciężkiej dla insurgentów sytuacji. Starał się ratować powstanie przez podtrzymanie go do najbliższej wiosny. Za najważniejszą sprawę uznał reorganizację sił powstańczych; z luźnych oddziałów starał się tworzyć regularne siły zbrojne, które wiosną wznowiłyby działania wojenne na większą skalę. Próbował także prowadzić dość intensywną politykę zagraniczną w celu zjednania dla sprawy polskiej poparcia choćby części rządów europejskich. Kierował powstaniem jednoosobowo, z domu przy ul. Smolnej 3, pod przybranym nazwiskiem Michała Czarneckiego, agenta handlowego legitymującego się paszportem austriackim. Tu odwiedzali go działacze rządowi; sam starał się wychodzić na miasto jak najrzadziej. Jednak na ratowanie powstania było już za późno. W początkach 1864 r. władze wpadły bowiem na trop Rządu Narodowego. Dość przypadkowe aresztowanie 27 stycznia na Nowym Świecie gimnazjalisty Leona Łyszkiewicza, przy którym znaleziono papiery organizacyjne, m.in. kartkę ze spisem broni dla jednego z oddziałów na Mazowszu, rozpoczęło brzemienne w skutkach śledztwo, w wyniku którego po kilku miesiącach rozpadła się struktura ostatniego, jak się okazało, Rządu Narodowego.
Sam przywódca został aresztowany w końcowej jego fazie, nocą z 10 na 11 kwietnia w swojej kwaterze na ul. Smolnej. Przygwożdżony zeznaniami innych, rozpoznany przez dawnych kolegów z armii rosyjskiej, przyznał się do kierowania powstaniem. W swoich zeznaniach, stanowiących swego rodzaju wyznanie wiary, ograniczył się do przedstawienia swojej roli. Początkowo, podobnie jak inni aresztowani, był więziony na Pawiaku. 19 maja wraz ze współtowarzyszami został przewieziony do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Śledztwo w sprawie Rządu Narodowego zakończyło się skierowaniem sprawy 23 osób, uznanych za najważniejsze, do Sądu Polowego, który 19 lipca skazał Romualda Traugutta oraz 4 dyrektorów wydziałow rządowych: Rafała Krajewskiego, Józefa Toczyskiego, Romana Żulińskiego i Jana Jeziorańskiego na karę śmierci, a pozostałych oskarżonych na katorgę syberyjską. Zgodnie z procedurą orzeczenie to zostało przesłane do Audytoriatu Polowego, który 30 lipca znacznie zaostrzył wyrok; karę śmierci otrzymało bowiem aż 15 osób. Tego samego dnia namiestnik carski gen. Teodor Berg konfirmował wyrok, ograniczając jednak liczbę wyroków śmierci do pięciu osób, skazanych na to w I instancji. Pozostałym zamienił wyroki śmierci na katorgę. 5 sierpnia 1864 r. o godz. 10 rano na południowych stokach Cytadeli, w obecności ponad 30 tysięcy warszawian, wyrok na skazańcach został wykonany. To jedna z najważniejszych egzekucji politycznych w dziejach Polski; pięciu straconych bohaterów weszło na trwałe do panteonu polskich męczenników walki o niepodległość.
Postawiony w 1916 r. w okolicach miejsca pamiętnej egzekucji krzyż stał się jednym z najważniejszych pomników martyrologii polskiej na terenie Warszawy. Zaś cela Romualda Traugutta w X Pawilonie jest jedną z najważniejszych cel w budynku dawnego słynnego więzienia carskiego, budzącą powszechne zainteresowanie zwiedzających.
Po złożeniu kwiatów goście będą mieli możliwość obejrzenia fragmentu ekspozycji związanego z Rządem Narodowym R. Traugutta oraz zapoznać się z postępami rewitalizacji Muzeum X Pawilonu, realizowanej z funduszy europejskich dzięki wsparciu Samorządu Województwa Mazowieckiego.
http://muzeum-niepodleglosci.pl
