Betlejem to małe (35 tysięcy mieszkańców) miasto na Zachodnim {jumi [*4]}Brzegu Jordanu, w palestyńskiej strefie autonomicznej. Mieszkają w nim muzułmanie i chrześcijanie bardzo wielu wyznań. W mieście znajduje się też miejsce otoczone kultem przez Żydów – Grób Racheli. Mieszanką wschodnich i zachodnich kultur miasto jest od dwóch tysiącleci. Wcześniej było jednym z ważniejszych miast Judei i wielokrotnie wspomina o nim Biblia.
Miejsce narodzenia Jezusa otaczali kultem już pierwsi chrześcijanie. Na początku II wieku cesarz Hadrian, po stłumieniu kolejnego buntu Żydów (bunt Bar Kochby 132-135 r.) przeciwko imperium, postanowił jednak usunąć z miasta obiekty żydowskiego kultu, a "przy okazji" obiekty kultu chrześcijan. W Betlejem cesarz nakazał posadzić święty ogród poświęcony Adonisowi, a w grocie, gdzie urodził się Zbawiciel, umieścił obraz przedstawiający Jowisza i marmurową rzeźbę Wenus. Tak pisał o tym w roku 396 św. Hieronim:
"Autorzy prześladowań przypuszczali, że przez zbrukanie świętych miejsc pozbawią nas wiary w Zmartwychwstanie i Krzyż. Betlejem, najbardziej święte miejsce ziemi... było ocienione gajem Adonisa, a w jaskini gdzie płakało niemowlę-Mesjasz, była opłakiwana Wenus."
Ale miejsce narodzenia Jezusa nie zostało zapomniane. Jak pisał Orygenes: "nawet pośród ludzi obcych wierze jest znane, że wewnątrz groty narodził się ten, który jest czczony i chwalony przez chrześcijan".
Mozaiki ocaliły kościół
Cesarz Konstantyn, który uznał chrześcijaństwo za jedną z oficjalnie uznawanych religii w państwie, w roku 325 nakazał budowę monumentalnych kościołów ku czci trzech głównych wydarzeń z życia Jesusa. Jednym z nich miał być kościół Narodzenia w Betlejem. Miejscowa ludność zaprowadziła budowniczych do jaskini na końcu miasteczka, wskazując miejsce narodzin Mesjasza. Gaj Adonisa usunięto i w 326 roku rozpoczęto budowę.
Wspaniała budowla miała obszerny zewnętrzny przedsionek, tzw. atrium. Troje drzwi otwierało się na pięcionawową bazylikę z piękną mozaiką podłogową. Schody w kształcie litery "L" prowadziły z bazyliki do świętej Groty. Grota była również przebudowana, a czczony przez pierwszych chrześcijan żłóbek zastąpiono srebrnym. Jak pisał św. Hieronim: "jak gdyby to było zaszczytem dla Chrystusa, usunęliśmy jedno zrobione z gliny i zamienili innym ze srebra; ale dla mnie to co było usuwane, było bardziej cenne...".
Wówczas też w Betlejem powstały pierwsze klasztory. Jednym z mieszkających tam mnichów był św. Hieronim. Właśnie w Betlejem przetłumaczył na łacinę Pismo Święte. Tłumaczenie to znane jest obecnie jako Biblia Wulgata.
W 529 roku w cesarstwie bizantyjskim, do którego wówczas należało Betlejem, wybuchł bunt Samarytan. Buntownicy zniszczyli bazylikę, ale ich powstanie wkrótce zostało stłumione przez cesarza Justyniana. Imperator kazał odbudować kościół. Według tradycji był tak niezadowolony z dzieła swojego architekta, że skazał go na śmierć za zmarnowanie pieniędzy.
Oryginalny plan gmachu postawionego przez Konstantyna został zmodyfikowany. Świątynia wzniesiona teraz była na planie krzyża. Dobudowano absydy, podniesiono atrium, a fasadę cofnięto o dwa metry. Podłogowa mozaika została przykryta nowymi marmurowymi płytami. Niższą część ścian wewnętrznych pokryto marmurem, a wyższą mozaikami. Niektóre z mozaik przedstawiały Pokłon Trzech Króli. W 614 roku... ocaliły one kościół od zniszczenia podczas najazdu perskiego. Tak mówi o tym grecki dokument z IX wieku: "Kiedy Persowie doszli do Betlejem, zobaczyli ze strachem figury perskich mędrców wpatrzonych w gwiazdy. Ze względu na miłość ku przodkom oszczędzili kościół".
Koronacja króla krzyżowców
Dwadzieścia lat później Palestynę zajęli Arabowie. Nie oznaczało to jednak prześladowań religijnych. Muzułmanie uznają zarówno Żydów jak i chrześcijan za tzw. Ludy Księgi i traktują ich z szacunkiem. Zresztą w islamie Jezus jest uważany za jednego z proroków. Zdobywca Palestyny, kalif Omar obiecał, że muzułmanie nie tylko nie przebudują kościoła na meczet, ale nawet będą się modlić w nim razem z chrześcijanami. Jedyną dolegliwością były podatki, które chrześcijanie musieli płacić jako innowiercy.
W roku 1099 Betlejem zdobyli krzyżowcy. W dniu Bożego Narodzenia 1100 r. Baldwin I, pierwszy król łacińskiego państwa w Ziemi Świętej, został koronowany właśnie w Betlejem. W tym samym miejscu koronował się w 1122 r. jego następca Baldwin II.
Krzyżowcy od północnej strony kościoła dobudowali klasztor augustianów. Klasztor i kościół zostały otoczone wysokim murem z wieżami. W 1110 r. Betlejem zostało podniesione do rangi biskupstwa. Między 1166 i 1169 rokiem przeprowadzono restaurację i renowację kościoła. Było to wspólne przedsięwzięcie Kościołów obrządku zachodniego i wschodniego. Trzema patronami prac byli: cesarz Bizancjum, król Jerozolimy oraz biskup Betlejem.
Ściany w dolnej części zostały pokryte białym marmurem, a w górnej pokryte mozaikami ze szkła i macicy perłowej. Na mozaikach są zarówno łacińskie jak i greckie napisy. Jest to rzadki przykład współpracy artystów obu wyznań przy ozdabianiu jednej, wspólnej świątyni.
W roku 1187 muzułmanie zdobyli Betlejem. Arabski wódz, Saladyn, zezwolił jednak by dwaj duchowni i dwaj diakoni obrządku łacińskiego pozostali w mieście. Chrześcijanie odzyskali jeszcze miasto w roku 1229 i utracili ostatecznie po upadku Królestwa Jerozolimy w 1291 roku. Nie oznaczało to jednak końca społeczności chrześcijańskiej w mieście.
Rywalizacja o względy sułtana
W 1333 r. w opuszczonym klasztorze augustianów zamieszkali franciszkanie. Nie byli prześladowani. Do 1637 r. swobodnie mogli celebrować liturgię, przyjmować pielgrzymów, a także – za zgodą muzułmańskich władz – naprawiać kościół. Później Betlejem stało się biskupstwem również dla Kościoła prawosławnego. Pielgrzymów było jednak coraz mniej z powodu licznych wojen pomiędzy chrześcijanami i muzułmanami, co powodowało duże trudności w dotarciu do Ziemi Świętej. Miasto Betlejem stawało się coraz biedniejsze i kościół zaczął chylić się ku upadkowi.
W 1480 r. franciszkanie otrzymali pozwolenie na naprawę dachu. Wenecja posłała drewno, Edward IV angielski – ołów, a Filip burgundzki – rzemieślników. Budowla została ocalona.
Jeszcze cięższe czasy nadeszły po zajęciu Betlejem przez Turków Osmańskich. Splądrowano wtedy wnętrze świątyni, nie zniszczono jej jednak. W XVI wieku zaczął się konflikt między franciszkanami a prawosławnymi o posiadanie Sanktuarium. W konsekwencji Bazylika przechodziła z rąk do rąk, zależnie od względów jakimi cieszyły się oba Kościoły u muzułmańskich władz. Podczas wojny między imperium otomańskim a katolicką republiką wenecką (1646-1669), prawosławni zostali upoważnieni do naprawy pokrycia dachowego Bazyliki i przejęli Grotę Narodzenia Chrystusa.
W 1690 r. katolicy ponownie objęli w posiadanie Grotę, a w 1717 r. w miejscu narodzenia Chrystusa umieścili nową srebrną gwiazdę (zamiast starej, która była zużyta), z łacińskim napisem: "Hic de Virgine Maria Jezus Christus natus est, 1717". W 1767 r. Bazylikę przejęli z kolei prawosławni, natomiast między 1810 i 1829 r. – Ormianie. Gwiazda, która przez łaciński napis potwierdzała prawa łacinników do posiadania ołtarza narodzenia Chrystusa, znikła 12 października 1847 r. Sułtan Abdul Mejid zmusił prawosławnych, aby pozwolili umieścić nową gwiazdę w 1868 r.
Dochodziło też czasem do krwawych incydentów. 26 kwietnia 1878 r. grupa greckich ortodoksów włamała się do świętej Groty, raniąc 8 franciszkanów. Od tego czasu, na rozkaz władz Turcji przy Bazylice pełni służbę policjant.
W 1834 roku trzęsienie ziemi spowodowało znaczne uszkodzenia w kościele. Usterki naprawiono w 1842 r. Grota natomiast została częściowo zniszczona przez pożar w 1869 r.
Po I wojnie światowej Turcja utraciła Palestynę. Rozpoczęły się rządy brytyjskie. W 1933 r., administracja brytyjska wykonała przegląd Bazyliki Narodzenia Pańskiego. Odkryto wówczas starożytną mozaikę podłogową z czasów Konstantyna.
Drzwi z tyłu Groty prowadzą do podziemnego przejścia do innych sąsiadujących grot, odkrytych dopiero w XX wieku. Były one zamieszkane w czasach Chrystusa. Archeolodzy odkryli tam 35 grobów z czasów sprzed budowy pierwszego kościoła. Oznacza to, że wielu chrześcijan pragnęło być pochowanych jak najbliżej miejsca uświęconego przez narodzenie Chrystusa.
Pół wieku konfliktu
W okresie międzywojennym w Palestynie osiedlało się coraz więcej Żydów, pragnących po ponad 1800 latach diaspory utworzyć tam na nowo państwo. Doszło do konfliktu osadników z ludnością palestyńską. Władze brytyjskie jeszcze przed II wojną światową proponowały podział Palestyny na dwie części. Do idei tej powróciła Organizacja Narodów Zjednoczonych, tworząc w Palestynie dwa państwa: żydowskie i arabskie. Niestety niemal od razu wybuchł trwający do dziś konflikt, który co pewien czas przeradzał się w wojnę. W 1948-49 oraz w 1967 r. Izrael wygrał dwie wojny z koalicją państw arabskich i od tego czasu zajmował całą Palestynę. W latach 1987-1993 trwało arabskie powstanie, tzw. intifada, zakończone utworzeniem autonomii palestyńskiej, namiastki palestyńskiego państwa. Proces pokojowy w roku 2000 utknął jednak w martwym punkcie i walki wybuchły na nowo.
Historia Betlejem pełna jest konfliktów, ale chyba jeszcze więcej znaleźć można w niej przykładów współistnienia, a nawet współpracy pomiędzy ludźmi różnych wyznań. Miejmy nadzieję, że tradycja Betlejem tolerancyjnego i otwartego ostatecznie zwycięży.
Źródło: wiara.pl, Wikipedia, historia Palestyny
{jumi [*6]}
