Bułgaria: rzymskie ślady nad dolnym Dunajem – 65 lat bułgarsko-polskich badań ^Wyróżniony

Tematowi temu poświęcona była bardzo ciekawa, trzydniowa Międzynarodowa konferencja naukowa „Legio I Italica – Na krańcach imperium” zorganizowana w Ambasadzie Bułgarii w Warszawie.

Antyczne limesy

Imperium Romanum – Cesarstwo Rzymskie, najpotężniejsze państwo średniowiecznej Europy od I w. p.n.e. do upadku jego części zachodniej w roku 476, skutecznie przez blisko 5 stuleci strzegło swoich granic przed najazdami i migracją z Barbarii, jak określano obszary oraz ludy nie podlegające administracji i kulturze Rzymu. Na jego krańcach zbudowano limesy, początkowo lądowe drogi graniczne, później systemy umocnień obsadzonych przez legiony. Istniały one przede wszystkim na północnych granicach od Morza Północnego do Morza Czarnego, ale także na Bliskim Wschodzie i w północnej Afryce.

Tak, że tereny Imperium otaczały Mare Nostrum – Nasze, czyli rzymskie morze, jak wówczas nazywano Morze Śródziemne. Z tamtych czasów zachowało się sporo cennych zabytków. Najbardziej znany jest limes Górnogermańsko–Retycki rozciągający się od dolnego Renu do Dunaju koło Ratyzbony, wpisany w roku 2005 na Listę Dziedzictwa UNESCO. W latach 121-129 n.e. Rzymianie zbudowali w północnej Brytanii 117 kilometrowy Wał (a ściślej mur) Hadriana, a w latach 142-154 krótszy, 63 kilometrowy Wał Antonina w Szkocji pomiędzy zatokami Firth of Forth i Firth of Clyde. Oba też wpisane są na Listę UNESCO.

Również nad dolnym Dunajem

Mniej znany, ale również zasługujący na większą popularyzację, był rzymski najpierw, od roku 46, obóz VIII Legii (Legio) Augusta, po niej, od r. 66, I Legii Italica, a następnie limes nad dolnym Dunajem, na terenie obecnej, od 681 roku n.e., Bułgarii, budowany na granicy rzymskiej prowincji Tracja z Barbaricum. Z systemem fortyfikacji Novae i obozem Durostorum. To tam właśnie trwają od 65 lat prace wykopaliskowe prowadzone przez polskich i bułgarskich archeologów, ale z udziałem także innych specjalistów z obu krajów oraz Ukrainy:

Architektów, historyka sztuki, epigrafika, historyka, geologa, archeozoologa, numizmatyka, paleobotanika, chemika, fizyka, parazytologa oraz konserwatorów kamienia i metali. Te interdyscyplinarne badania obejmują teren rzymskiego obozu legionowego oraz późnorzymskie i wczesno bizantyjskie miasto Novae, obecnie odległe o 4 km od bułgarskiego miasta Szwistow. Przypominając rzymskie limesy i graniczne umocnienia, trudno uniknąć skojarzeń z obecną ochroną wschodnich oraz północnych rubieży Unii Europejskiej i europejskich państw NATO przed niekontrolowanym napływem migrantów, nie mówiąc już o ewentualnej agresji zbrojnej ze współczesnej Barbarii.

Aktualne skojarzenia

Ostatniego w Europie państwa kolonialnego, rozciągającej się również od Uralu do Pacyfiku w północnej Azji, Federacji Rosyjskiej. I, niestety, wasalnej wobec niej, łukaszenkowskiej Białorusi. Na setkach kilometrów granic, od północno–zachodniego Polski z Ukrainą, polskiej i litewskiej z rosyjskim obwodem królewieckim oraz krajów nadbałtyckich i Finlandii aż poza koło podbiegunowe z Białorusią i Federacją Rosyjską już stoją, powstają lub są umacniane płoty mające zatrzymywać imigrantów ze świata usiłujących w sposób nielegalny dostać się na teren UE.

• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Mapa granic imperium Rzymskiego Mapa granic imperium Rzymskiego
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
• Bułgaria wykopaliska broszura Bułgaria wykopaliska broszura
•  

A także budowana jest Tarcza Wschód z systemem umocnień i ochrony elektronicznej mającej utrudnić oraz zahamować ewentualną lądową agresję zbrojną, której pierwszy odcinek w Polsce został oddany właśnie do użytku. Wróćmy jednak do antycznej przeszłości. Na wspomnianą już konferencję w ambasadzie bułgarskiej w Warszawie przygotowane zostało, i ładnie wydane w dużym formacie, równolegle po bułgarsku i polsku, krótkie podsumowanie 65-letnich efektów prac wykopaliskowych w Novae i pozostałości po Legio I Italica napisane przez Andrzeja B. Biernackiego i Elenę Kleniną.

Bardzo ciekawa mapa

Poza mnóstwem informacji zawiera ono liczne ilustracje, w tym dającą znakomity pogląd na obszar rzymskiego Limesu Dunajskiego około roku 212 n.e. jego mapę z zaznaczonymi bazami legionu, terenami wojskowymi, koloniami oraz miastami, opracowaną przez wspomnianych autorów i objętą ich prawami autorskimi (©), którą publikujemy. Podobnie jak okładki i kilka ilustracji. Z tej broszury korzystam również pisząc o faktach i wydarzeniach dotyczących tego limesu i jego centrum. Miejsce na wysokim brzegu Dunaju na siedzibę obozu Legio VIII Augusta wybrał cesarz rzymski Klaudiusz po przyłączeniu do Imperium Romanum prowincji Tracja.

Dodam, że było to jeszcze przed przybyciem na te tereny Słowian, a następnie Protobułgarów. Zdecydowało o tym znakomite położenie strategiczne tego miejsca. Na wysokim, klifowym brzegu szerokiej rzeki oraz na skrzyżowaniu szlaku komunikacyjnego biegnącego jej południowym brzegiem z drogą prowadzącą z Barbaricum na południe, do Tracji i Bizancjum. W broszurze znajduje się również bardzo ciekawy skrót dziejów tego obszaru oraz jego znaczenia dla Imperium. Mimo położenia na jego krańcach, w różnych latach odwiedzili je cesarze: Trajan, Hadrian, Karakala oraz Maksym Trak.

Pierwsze biskupstwo chrześcijańskie

Wspomnę też, że w I połowie V w. n.e. w już późno antycznym mieście Novae założono pierwsze biskupstwo chrześcijańskie. Na miejscu dawnej wielkiej łaźni legionowej rozpoczęto budowę dużego kompleksu wczesnochrześcijańskiej bazyliki oraz rezydencji biskupiej z przytułkiem dla biednych i pielgrzymów. Geneza nazwy tego miasta nadal budzi kontrowersje. Być może pochodzi ona od zlatynizowanej trackiej nazwy rzeki Noes wspomnianej przez Herodota, płynącej na wschód od twierdzy. Obecnie rzeczki Dermen Dere, dopływu Dunaju. Novae było niszczone i odbudowywane, a po upadku cesarstwa zachodniego stało się siedzibą dowództwa wojsk bizantyjskich.

W nieliterackich starożytnych źródłach pisanych wymieniane jest 17 razy, od Klaudiusza Ptolomeusza (II wiek n.e.) do Notitia Episcopatuum (X w). Decyzja na podstawie analizy źródeł pisanych i znalezisk powierzchniowych o rozpoczęciu w tym miejscu bułgarsko – polskich prac archeologicznych zapadła na wiosnę 1960 roku. I już we wrześniu tamtego roku podjęła je pierwsza polska ekspedycja pod kierownictwem prof. K. Majewskiego z UW i jego zastępcy prof. S. Parnickiego–Pudełko z UAM. Rok później wykopaliska rozpoczęła ekspedycja Instytutu Archeologii Bułgarskiej Akademii Nauk pod kierownictwem akademika Dymitra Dymitrowa.

Co już zbadano?

Obecnie misją bułgarską kieruje dr Petia Andreeva, a dwiema bliźniaczymi warszawskimi prof. dr hab. Piotr Dyczek z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo–Wschodniej UW i prof. dr hab. Agnieszka Tomas z Instytutu Archeologii UW. We wspomnianej broszurze dosyć obszernie omówione są już wykonane prace, zwłaszcza na terenie dawnego obozu rzymskiego. Komendantury (Principia) z Łaźnia flawijską, Valetudinaium (Szpitala legionowego), Domów oficerskich (Scamnum tribunorum),  Wczesnochrześcijańskiej bazyliki, Scholae pierwszej kohorty Legio I Italica.

A także Wielkiej Łaźni legionowej, Latryny, Arsenału legionowego (Armamentarium), Koszar pierwszej kohorty Legio VIII Augustae  oraz domu centuriona Legio I Italica i Rezydencji Teodoryka Wielkiego. Bardziej szczegółowo omówione zostały prace badawcze Kompleksu biskupiego z kolejnymi fazami jego powstawania oraz poszczególnych części: Baptysterium Łaźni biskupich, Bazyliki minor, Ptohotrophium (przytułku dla ubogich), Wczesnochrześcijańskiej bazyliki przy Via principalis, Mithreum (świątyni bóstw orientalnych), Villa extra muros (Za murami) i również znajdującej się poza nimi Wczesnochrześcijańskiej bazyliki kommemoratywnej.

Uczeni i referaty

Jest w tej broszurze również rozdział poświęcony badaczom uczestniczącym w pracach, a także katalog wydobytych z ziemi zabytków zaprezentowanych na ich wystawie, których część również reprodukujemy. Natomiast w programie Międzynarodowej Konferencji Naukowej w ambasadzie zorganizowanej przez nią we współpracy z Bułgarskim Instytutem Kultury w RP i Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, w programie 6 sesji znalazły się (wymieniam je w skrócie) tematy: Wyniki najnowszych badań baraków I kohorty. Inskrypcje z Novae. Mezyjskie i trackie monety w Novae.

Rzymska i wczesno bizantyjska luksusowa ceramika w Novae. Co jedli i pili legioniści. Budynki za murami. Stemplowana ceramika budowlana. Od Kolonii do Oppidum. Wielkowymiarowe posągi z brązu z Mezji Dolnej. Oraz Okrągły Stół na temat Perspektywy Novae w kontekście wpisania obiektu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Autorami tych referatów byli uczeni bułgarscy, polscy i rumuńska z: Narodowego Instytutu Archeologicznego z muzeum Bułgarskiej Akademii Nauk, Muzeum Historycznego w Swisztowie, Bułgarskiej Akademii Nauk, Uniwersytetów: Warszawskiego i Poznańskiego, Polskiej Akademii Nauk oraz Instytutu Archeologii Rumuńskiej Akademii Nauk.

Także dla turystów

To co archeolodzy wykopali na terenie Legio I Italica zostało zakonserwowane, częściowo umieszczone pod dachami lub w muzeach oraz udostępnione do zwiedzania i oglądania. W Bułgarii są więc kolejne atrakcje, także turystyczne. Warto o tym wiedzieć i pamiętać, zwłaszcza wybierając się nie tylko na wypoczynek na czarnomorskie plaże, czy w zimie na narty w bułgarskich górach, ale także w celu poznawania tego kraju, jego historii, zabytków, muzeów i innych atrakcji. Oczywiście bułgarsko–polskie prace wykopaliskowe i badawcze na terenie dawnego rzymskiego limesu nad dolnym Dunajem będą kontynuowane.

Ilustracje w tekście pochodzą ze wspomnianej broszury i wykorzystane zostały za zgodą jej współwydawcy oraz organizatora konferencji naukowej, Ambasady Republiki Bułgarii w Polsce.