Kwidzyn: unikatowy kompleks zamkowo – katedralny ^Wyróżniony

Turystyczny szlak zamków krzyżackich

Mimo, iż pochodzi również z tamtych czasów, a zewnętrznie bardzo jest do nich podobny. Podobnie zresztą jak zamki biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim i kapituły warmińskiej w Olsztynie. Przypomnę, że pokrzyżackich zamków zachowało się u nas sporo, a 14 najciekawszych z nich znajduje się na specjalnym szlaku turystycznym. Nie jedynym zresztą, bo inne uwzględniają również ich znaczące ruiny.

• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
• Kwidzyn Kwidzyn
•  

Większość ceglanych, chociaż do ich budowy wykorzystywano również kamienie, stojących do naszych czasów średniowiecznych zamków, niegdyś krzyżackich, służy obecnie celom muzealnym lub kulturalnym. M.in., oprócz Malborka (Lista UNESCO), również w Bytowie, Człuchowie, Gniewie, Golubiu czy Nidzicy. Ale zaadaptowany na cele hotelowo – konferencyjne zamek w Rynie, o którym pisałem na naszych łamach w 2019 roku, też ma, ogólnie dostępną, część muzealną i dosyć ciekawą ekspozycją.

Dawna stolica Pomezanii

Kompleks w Kwidzyniu też miał w przeszłości epizody krzyżackie. Pomezańskie, gdyż znajdowało się ono na obszarze dawnej Pomezanii w historycznych Prusach Górnych, grodzisko Kwedis, o nazwie zapisywanej w kronikach m.in. jako Quedin lub Quedzyn, istniało w XI w. Ale najprawdopodobniej zniszczone zostało w trakcie toczonych na tych terenach walk z plemionami pruskimi. Osadę, która otrzymała lokację miejską na prawie chełmińskim, założył w 1233 r. mistrz krzyżacki Hermann von Balka.

Jako bazę wypadową dla „chrystianizacji” Prusów. Było w niej około 50 domów i zabudowań. Ale już w 10 lat później została ona zniszczone w trakcie walk. Odbudowana, też przez Krzyżaków, została w 1285 roku – do 1587 r. stolicą biskupstwa pomezańskiego. Budowa jego zamku, który, z późniejszymi rozbudowywaniami i przebudowami zachował się do naszych czasów, rozpoczęła się w roku 1320. Zaś miasto ponowną lokalizację otrzymało w roku 1336, już z nazwą, zachowaną do 1945 roku, Marienwerder.

Średniowieczne dzieje

Czyli Ostrów Maryjny lub Kępa Mariacka. Zapisywaną po łacinie jako Insula Sanctae Mariae. Z jego dziejów warto wspomnieć, że w roku 1466, po wojnie trzynastoletniej, pozostał przy Prusach jako polskie lenno. Pierwsza wzmianka o zamku w źródle pisanym, jako castrum Merginwerder, pojawiła się 132 lata wcześniej, w roku 1334. Prawdopodobnie nie był on wówczas jeszcze wykończony. Wzniesiono go z kamieni oraz dominujących cegieł jako czteroskrzydłową budowlę na planie bliskim kwadratowi.

Z wieżami w narożnikach, dwukondygnacyjnym krużgankiem na dziedzińcu i bramą od północy. Z tej strony znajdowało się bowiem gospodarcze przedzamcze. Ze źródeł wiadomo, że w połowie XIV w. był w nim już refektarz – duża jadalnia. Zaś w latach 80-tych tegoż wieku ukończono Gdanisko. Jedną z dwu unikatowych obecnie w skali światowej części tego kompleksu. Był to bowiem największy w Europie… ustęp (latryna) – wykusz odchodzący na zewnątrz murów obronnych.

Unikatowe rozwiązania

Zbudowany jako kryte przejście wsparte na pięciu wysokich, ceglanych arkadach, z obronnymi strzelnicami. Połączony z zamkiem na wysokości I piętra i tak zbudowany, że nieczystości spadały na zewnątrz murów obronnych. Dla porównania wspomnę, że podobne rozwiązanie („Kurza Stopka”) w Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie, to tylko niewielki wykusz wysunięty nieznacznie poza i ponad murami i pełniący w przeszłości również inne funkcje. Kwidzyńskie Gdanisko jest, jak już wspomniałem, jednym z dwu unikatowych rozwiązań w tym kompleksie architektonicznym.
Drugim takie zespolenie zamku i katedry, że najdłuższy bok kompleksu stanowi jednolitą, ceglaną całość, idealnie łączącą pierwotnie obie budowle. Można ją podziwiać idąc z parkingu na podzamczu do głównego wejścia do zamku. Dopiero od strony dziedzińca można zauważyć, że te odrębne budowle „zrosły się” w pewnym momencie w przeszłości. Zamek był bowiem początkowo samodzielną budowlą, dopiero później połączoną z katedrą. Przy czym jego najwyższa, narożna wieża południowo – wschodnia została dzwonnicą.

Dwa zamki i katedra

Trzeba dodać do tego, że pierwotnie stały tu, obok siebie, dwa zamki: biskupi i kapituły z przedzamczem oraz kościół katedralny, budowę którego ukończono za rządów biskupa Jana Möncha (1377-1409). Obie części zamku, które łączył most na wysokich podporach, a także katedra, miały początkowo własne umocnienia, połączone murami. Całość tworzyła sprawny system obronny. Obecnie osobno, na podstawie odrębnych biletów, zwiedza się zamek i konkatedrę św. Jana Ewangelisty.

W zamku, będącym, jak już wspomniałem, oddziałem muzeum malborskiego, ciekawe są wnętrza, sale i korytarze. A także stałe ekspozycje dzieł sztuki, rzemiosła artystycznego, etnograficzne i przyrodnicze. Organizowane są również wystawy czasowe. Aktualnie bardzo ciekawa poświęcona szlacheckiemu rodowi (X-XX wiek) Groebenowów z Marchii Brandenburskiej i Prus oraz ich obecności na Warmii i Mazurach oraz relacji z Koroną Polską.

Gdanisko, armata i krypta wielkich mistrzów

Na zamkowym dziedzińcu uwagę, zwłaszcza młodzieży, przyciąga zabytkowa armata – ulubione tło da zdjęć, Drugim są mury obronne, świetnie widoczne z nich Gdanisko oraz panorama miasta i okolic. No i, oczywiście, zewnętrzne, ale oglądane od strony dziedzińca, muru zamku i zrośniętej z nim świątyni.

W katedrze, poza jej rozległą nawą główną, z pięknymi, gotyckimi zwieńczeniami stropów, do szczególnych atrakcji należy, widoczna przez przeszkloną podłogę krypta – miejsce pochówku kilku wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego. A także przykościelna cela, w której ostatni rok życia spędziła błogosławiona Dorota z Mątowów (1347=1394). O obu obszernie opowiada kościelny przewodnik, gdy korzysta się z jego usług. Oprowadza również po innych ciekawych miejscach świątyni i jej zakamarkach.

Co ocalało z wojennej pożogi?

Zwraca uwagę na freski pokrywające ściany nawy, z m.in. postaciami biskupów oraz cenniejsze elementy wyposażenia katedry. Kwidzyn należy do miast, które bardzo ucierpiały podczas II wojny światowej. Dlatego poza zespołem zamkowo-katedralnym zachowało się w nim niewiele zabytków, zwłaszcza starszych. Należą do nich fragmenty murów miejskich z XIV w. oraz, również z tamtego wieku, ruiny wieży ratusza rozbudowanego w XIX w. ale zniszczonego w czasie wojny.

Z XVIII wieku pochodzi tzw. Pałac Fermora z lat 1757-1763 rozbudowany w XIX w na siedzibę władz rejencji, z rzeźbionym w kamieniu fryzem. Ponadto dawny szpital św. Jerzego, ale też przebudowany w połowie XIX w. oraz, już z ostatnich lat tamtego stulecia (1798-1800), gmach Wyższego Sądu Ziemskiego. Z pogranicza tamtych wieków pochodzą też nieliczne domy klasycystyczne. Trochę liczniejsze są zabytki z XIX w. M.in. szachulcowy, ale również murowane, spichlerz, dawna synagoga, byłe koszary wojskowe i Gimnazjum Królewskie.