Gdańsk: Bazylika Mariacka – największa ceglana świątynia świata ^Wyróżniony

Napisane przez Cezary Rudziński

wielkość czcionki Zmniejsz czcionkę Powiększ czcionkę
Wydrukuj
E-mail

Oceń ten artykuł

(1 głos)

W 159 letniej historii budowania tego kościoła bardzo ważny był etap pierwszy. W ciągu 20 lat powstała ogromna, jak na tamte czasy, świątynia o długości 76 metrów i wysokości, do sklepienia, 27 metrów

Dominantę Głównego Miasta, czyli gdańskiej Starówki, stanowi Bazylika Mariacka, największa na świecie świątynia zbudowana z cegły.

159 Lat budowy: 1343 – 1502

Przylegają do niej ulice: Piwna i Mariacka, a ta potężna gotycka budowla wznosi się niemal w centrum wyznaczanym przez Podwala: Staromiejskie na północy i Przedmiejskie na południu oraz Wały Jagiellońskie na zachodzie i nurt rzeki Motławy na wschodzie. W docelowym kształcie budowano ją przez 159 lat, przy czym jest to jeden z nielicznych starych kościołów z dokładną metryką. Nie tylko datą położenia pod nią kamienia węgielnego: 23 marca 1343 roku, a więc przed 678 laty, co upamiętnia tablica z łacińskim tekstem przy wejściu do zakrystii.

View the embedded image gallery online at:
http://kurier365.pl/globtroter/31205-gda%C5%84sk-bazylika-mariacka-%E2%80%93-najwi%C4%99ksza-ceglana-%C5%9Bwi%C4%85tynia-%C5%9Bwiata.html#sigProId0640c84493

Ale również daty i godziny końcowych momentów budowy. 28 lutego 1502 roku wprawienia w sklepienie ostatniego zwornika, zaś 28 lipca tegoż roku, położenie przez mistrza Henryka Hetzela ostatniej cegły sklepienia. Bazylika katedralna p.w. Wniebowzięcia NMP – do rangi Bazyliki Mniejszej podniósł gdańską farę 20 listopada 1965 r. papież Paweł VI – ma 105,5 m długości, 66 m szerokości w transepcie, sklepienie gwiaździste i kryształowe o wysokości 28-29 m ponad posadzką, opierające się na 27 filarach oraz kubaturę 155.000 m³.

Wznoszona etapami

Ponadto wieże, z których główna i najwyższa, dzwonna, ukończona w 1466 r. ma wysokość 82 m. A do platformy widokowej na jej górze, z obszerną panoramą Gdańska i innych części Trójmiasta oraz ich okolic i Bałtyku, prowadzi 409 stopni. W murach świątyni jest siedem portali oraz 37 okien różnej wielkości, z których tylko w dwu są witraże. W przeszłości niektóre rozmiary świątyni były mniejsze, gdyż jej budowa odbywała się etapami. Przywilej dający Głównemu Miastu w Gdańsku prawo zbudowania kościoła parafialnego – fary, nadał w 1342 r. wielki mistrz krzyżacki Ludolf König.

Stanęła ona w pobliżu ówczesnego zamku. Prawdopodobnie, ale badania archeologiczne dotychczas tego nie potwierdziły, na miejscu wcześniejszego drewnianego kościoła wzniesionego przez księcia Pomorza Gdańskiego, Świętopełka II Wielkiego (przed 1195-1266). Wymieniony on został bowiem w roku 1271 obok dwu innych, stojących już wówczas kościołów gdańskich, p.w. św. Mikołaja i św. Katarzyny. Dzieje Bazyliki Mariackiej są ciekawe, z wieloma zaskakującymi faktami. Zainteresowanych nimi odsyłam do bardziej kompetentnych źródeł. Wspomnę tylko o najważniejszych oraz tych, które wydały mi się najciekawsze.

Okna wypuszczające dżwięki dzwonów

W 159 letniej historii budowania tego kościoła bardzo ważny był etap pierwszy. W ciągu 20 lat powstała ogromna, jak na tamte czasy, świątynia o długości 76 metrów i wysokości, do sklepienia, 27 metrów. Od początku była to świątynia trójnawowa, zbudowana na planie nieregularnego krzyża łacińskiego. Jej masywna wieża zachodnia, a zarazem dzwonnica, początkowo była niższa, dwukondygnacyjna, gdyż krzyżacy nie zgodzili się, aby przewyższała wieżę ich zamku. Obecną wysokość uzyskała dopiero w roku 1466. Przy czym, to ciekawostka, otwory w niej, przypominające okienne, są im wyżej, tym większe.

View the embedded image gallery online at:
http://kurier365.pl/globtroter/31205-gda%C5%84sk-bazylika-mariacka-%E2%80%93-najwi%C4%99ksza-ceglana-%C5%9Bwi%C4%85tynia-%C5%9Bwiata.html#sigProIdf5d4de4cc4

Nie dlatego, aby wpuszczać do wnętrza więcej światła, lecz aby wypuszczać dźwięki dzwonów. Które, wiedziano to już wówczas, mogą kruszyć mury. Pierwszy etap budowy zakończył się prawdopodobnie w latach 1360-1361. Rozbudowę, przede wszystkim prezbiterium i transeptu, rozpoczęto w latach 70-tych XIV w. W połowie wieku XV nie tylko podwyższono wieżę, ale zbudowano wieżyczki na sygnaturkę na skrzyżowaniu naw oraz flankujące transept i prezbiterium. Z czasem, dzięki umieszczeniu we wnętrzu przypór, w przestrzeniach między nimi urządzono 29 kaplic.

Katoliccy proboszczowie luterańskiej świątyni

Aż do czasów Reformacji był to kościół katolicki z, głównie, gotyckimi ołtarzami pełnymi rzeźb i obrazów. W 1529 r. odbyło się w nim pierwsze nabożeństwo luterańskie. Z tym, że ołtarz główny aż do roku 1572 służył katolikom. Chociaż świątynia stała się – to kolejna ciekawostka – protestancka, aż do połowy XVII wieku jej proboszczami byli duchowni katoliccy wyznaczani przez polskiego króla. Wówczas też obok kościoła zbudowano Kaplicę Królewską, w której odprawiano nabożeństwa dla gdańskich katolików. Zaś w farze zachowano w większości dawny wystrój.

W tym, rzecz rzadka w świątyniach protestanckich, w świątyniach protestanckich, ołtarze. Gotyckich zachowało się aż do II wojny światowej 28 i było ich wówczas w jednej świątyni najwięcej w świecie. W okresie luterańskim, czyli aż do roku 1945, zamalowano tylko na biało katolickie freski i inne malowidła ścienne. Zbudowano też nową ambonę, chrzcielnicę i organy. Zaś bogaty gdański patrycjat wyposażał kościół w liczne dzieła sztuki. Inną ciekawostką z dziejów tej świątyni było, bezskuteczne, ubieganie się przez Johanna Sebastiana Bacha w roku 1730 o stanowisko jej kapelmistrza.

Zniszczenia w latach II Wojny Światowej

Oczywiście w ciągu tych ponad 4 wieków luterańskiej historii bazyliki, prowadzono w niej prace remontowe i renowacyjne. M.in. w XIX w znacznie zwiększające wytrzymałość konstrukcji murów i stropów. Dzięki temu po zniszczeniach w okresie II Wojny Światowej, zwłaszcza w marcu 1945 r. podczas walk sowiecko – niemieckich o Gdańsk, możliwa stała się odbudowa świątyni. Jej straty – wymownie ilustrują je zdjęcia – były ogromne. Spłonęły drewniane konstrukcje dachów, runęło 40% sklepień, stopiła się cześć dzwonów, w tym największy, odlany w 1453 r. Gratia Dei o wadze 5,3 tony.

View the embedded image gallery online at:
http://kurier365.pl/globtroter/31205-gda%C5%84sk-bazylika-mariacka-%E2%80%93-najwi%C4%99ksza-ceglana-%C5%9Bwi%C4%85tynia-%C5%9Bwiata.html#sigProIdde63cba6fc

Zniszczeniu lub rozproszeniu uległo mnóstwo wyposażenia kościoła. Część z niego znajduje się w muzeach, m.in. Narodowym w Warszawie, a szczególnie cenny ołtarz – tryptyk wczesno gotycki z Sądem Ostatecznym pędzla Hansa Memlinga (1430-1494), w Narodowym w Gdańsku. Powojenna odbudowa bazyliki trwała ponad 10 lat. Bo chociaż ponowna konsekracja, już katolicka, i przekazanie jej wiernym odbyło się 17 listopada 1955 r., to prace rekonstrukcyjne trwały nadal. Kilkakrotnie też wykonywano inne rewaloryzacyjne i modernizacyjne.

Rewitalizacja w latach 2017 – 2020

M. in. w roku 2017 rozpoczęto czyszczenie elewacji i wymianę około 100 tys. dachówek oraz niektórych elementów konstrukcyjnych. Później renowacje niektórych ołtarzy, zwłaszcza głównego. Podobnie kamiennej posadzki złożonej głównie z kilkuset płyt nagrobnych – do początku XIX w pochowano pod nimi około 6 tys. ludzi – i wykonanie w niej nowych kanałów instalacji elektrycznej i teletechnicznej. Ponadto przebudowę prezbiterium i jego nowe wyposażenie sakralne itp. Byłą kotłownię zaadaptowano na salę multimedialną.

Ta największa rewitalizacja świątyni po jej powojennej odbudowie, przy znaczącym wsparciu środków Unii Europejskiej, zakończyła się w ub. r. Zwiedzam ją tak odnowioną po raz pierwszy, po kilku wcześniejszych tu pobytach w ciągu już kilkudziesięciu minionych lat. Bazylika Mariacka robi wrażenie zarówno oglądana z zewnątrz, jak i wewnątrz. Jej wysoką wieżę dzwonną widać w perspektywie kilku staromiejskich ulic. Zaś cały ten kompleks sakralny, wraz z otaczającymi go domami, budowlami i uliczkami, przepięknie wygląda z lotu ptaka, m.in. na zdjęciach zrobionych z dronów.

Gotycko – renesansowy ołtarz główny

Wnętrze świątyni wręcz oszołamia ogromem i wysokością, potęgowanymi przez białe ściany, bo fresków i innych na nich malowideł zachowało się niewiele. Jak również duże okna bez witraży. Uwagę przyciągają liczne, otwarte w stronę naw kaplice, ołtarze, epitafia na ścianach i filarach, a także rzeźby, obrazy oraz snycerskie elementy dekoracyjne. Odnowiony ostatnio ołtarz główny poświęcony Koronacji Marii, to poliptyk z lat 1511-1517 wykonany przez Mistrza Michała z Augsburga i jego warsztat. Składa się z korpusu oraz trzech par skrzydeł: jednej rzeźbionej i dwu malowanych.

View the embedded image gallery online at:
http://kurier365.pl/globtroter/31205-gda%C5%84sk-bazylika-mariacka-%E2%80%93-najwi%C4%99ksza-ceglana-%C5%9Bwi%C4%85tynia-%C5%9Bwiata.html#sigProId58d9b807a3

Nie zamierzam opisywać go szczegółowo, lepiej robią to przewodnicy, lub można przeczytać w publikacjach. Skrócony opis tego ołtarza zajmuje stronicę dosyć drobnego druku. Wspomnę tylko, że wiele figur w nim, to autentyki, reszta rekonstrukcje. Liczne też są ołtarzowe malowidła ze scenami z życia Marii oraz Jezusa. Retabulum uważane jest za przykład udanej syntezy tradycji sztuki gotyckiej z północnoeuropejską renesansową. Szczególnie cenne są w bazylice zabytki sztuki średniowiecznej. Wśród nich zaś grupa rzeźb z okresu gotyku pięknego (1410-1430): Piękna Madonna, św. Jerzy pokonujący smoka, Maria i Jan oraz parę innych.

Malowidło zdjęte ze starszego

Ponadto ołtarze: Bractwa Kapłańskiego NMP, św. Jadwigi, św. Doroty, św. Barbary, dwa – duży i mały, ołtarze Ferberów, nazwane tak od nazwiska fundatorów. A także malowidła zarówno ołtarzowe, jak i nieliczne ocalałe ścienne, najstarszy z około 1400 roku. Wśród tych drugich kolejna ciekawostka. Średniowieczny widok Gdańska na ścianie kaplicy św. Jerzego, pod którym w trakcie konserwacji znaleziono starsze malowidło, z około 1400 roku, przedstawiające krajobraz z rzeką i skalistym wzgórzem, na którym stoi zamek, na zboczu zaś wiatrak. Jest na nim widoczna też, w oknach, królewska para, a w lesie niedźwiedź i jeleń.

Późniejsze malowidło zdjęto (szczegóły jak, to osobny interesujący temat), umieszczono na nowym podłożu, a następnie umieszczono poniżej grupy rzeźbiarskiej ze św. Jerzym. Inny cenne zabytek świątyni, to gotyckie Sakramentarium z 1482 r. wyrzeźbione w drewnie w kształcie kilkupiętrowej wieżyczki z bogatą dekoracją o wysokości 83,5 metra. Znajduje się ono przy północno –wschodnim filarze. Młodsza od niego o niemal wiek jest Pietá z około 1390 r. o wysokości 1,45 m, nieznanego artysty. Z innych rzeźb lub ich grup trudno pominąć sceny Ukrzyżowania na belce tęczowej i w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic.

Zemsta oślepionego zegarmistrza

Podobnie przynajmniej kilku kolejnych ołtarzy m.in. św. Adriana. Uwagę zwiedzających przyciąga też Tablica Dziesięciorga Przykazań, z lat 1480-1490, z malowanymi scenami cnót i przywar. No i zegar astronomiczny z ciekawą historią oraz dosyć ponurą legendą. Wykonał go w latach 1464-1470 Hans Düringer z Torunia, pracując nad nim z synem. Zegar o wysokości ponad 14 m składał się z trzech kondygnacji: kalendarium, planetarium i teatru figur. Posiadał aż 6 niezależnych mechanizmów. Według legendy, gdy władze niemieckiego miasta Lubeka zaproponowały mistrzowi wykonanie podobnego zegara dla niej, zazdrośni gdańszczanie oślepili go.

View the embedded image gallery online at:
http://kurier365.pl/globtroter/31205-gda%C5%84sk-bazylika-mariacka-%E2%80%93-najwi%C4%99ksza-ceglana-%C5%9Bwi%C4%85tynia-%C5%9Bwiata.html#sigProIdfa289da5e3

Ale gdy po paru latach zegar zepsuł się, o naprawę poproszono… ślepego mistrza. Ten zlecenie przyjął i z przekleństwem na ustach zniszczył młotem mechanizm zegara, po czym spadł na posadzkę ponosząc śmierć na miejscu. Od 1554 r. nieczynny zegar popadł w zapomnienie. Pod koniec II wojny światowej został zdemontowany, ale 70% zewnętrznej obudowy odnalazło się i wróciło do kościoła. W 1983 r zajął się nimi społeczny komitet odbudowy zegara. W 4 lata później stanęła na swoim miejscu szafa zegarowa, sukcesywnie rekonstruowano szereg jego rzeźb. Obecnie stanowi on jedną z atrakcji bazyliki.

Kaplice, nagrobki, epitafia

Dodam, że na jej ścianach zewnętrznych są dwa inne zegary. Na elewacji południowej zegar słoneczny z 1533 r. oraz pozostałości wcześniejszego, z II połowy XV w. Zaś na elewacji północnej barokowy Zegar Groblowy. Obok średniowiecznych, są w tej świątyni inne zabytki, określane jako nowożytne, czyli od czasów reformacji. Przede wszystkim ambona. Dawna, z 1762 r., została zniszczona w 1945 r. Obecną, z lat 1616-1617, w stylu manieryzmu, przeniesiono tu z gdańskiego kościoła św. Jana. Nie ją jedną. Również z tamtego kościoła pochodzą organy z roku 1629 oraz misa chrzcielnicy wykonana w roku 1682 z drewna obitego pozłacaną blachą miedzianą.

Osobną grupę tutejszych zabytków stanowią nagrobki, m.in. Szymona i Judyty Bahrów z lat 1614-1620 oraz kilka, także monumentalnych, epitafiów, głównie z XVI wieku. Ale jest też wyposażenie współczesne, głównie wystrój odbudowanych kaplic, budzące w paru przypadkach zastrzeżenia historyków sztuki i konserwatorów. Są w tych kaplicach ołtarze MB Częstochowskiej i MB Ostrobramskiej, a także tablice pamiątkowe ofiar i bohaterów II wojny światowej. Krytycznie oceniono zwłaszcza pomnik ofiar katastrofy smoleńskiej w kaplicy św. Doroty.

Dyskusyjne elementy XXI wieku

Głównie jego rozmiar i „rażące różnice formalne” w stosunku do otoczenia. To samo można powiedzieć o stojącym w tej kaplicy ogromnym czarnym sarkofagu Marszalka Sejmu Macieja Płażyńskiego, jednej z ofiar katastrofy smoleńskiej. W bazylice pochowany został również, zamordowany w 2019 roku, prezydent Gdańska Paweł Adamowicz. Ale jego tablica poniżej szczątków wmurowanych w ścianę świątyni i umieszczony obok sześcioboczny portret trumienny w stylu staropolskim, nie rażą.

To, co napisałem o gdańskiej Bazylice Mariackiej, stanowi tylko najciekawsze, moim zdaniem, fakty oraz przykłady tego, na co trzeba zwrócić uwagę w trakcie jej zwiedzania. Wartych poznania innych jest w niej, oczywiście, o wiele więcej. Wstęp do bazyliki, poza godzinami mszy, podczas których zwiedzanie jest zabronione, możliwy jest w okresie od 2 kwietnia do 30 listopada na podstawie biletów w cenie 4 zł (ulgowe, dla dzieci i studentów, 2 zł). Płatne jest też wejście na kościelną wieżę. Kosztuje ono analogicznie 6 i 3 zł, ale cena ta obejmuje również zwiedzanie świątyni.

Autor przebywał w Gdańsku w ramach dziennikarskiego wyjazdu studyjnego SD-P „Globtroter” na zaproszenie hotelu „Amber”.