Meczet ten uważany jest za najdoskonalszą spośród jego blisko 500 budowli, jakie w ciągu niemal stuletniego życia wzniósł, a przynajmniej zaprojektował. Chociaż sam jego autor za szczytowy w swojej twórczości uważał Selimiye Kűlliyesi – Kompleks Selima (1567-1575) w Edirne, dawnym Adrianopolu. W Stambule zaś, mimo większej popularności wśród turystów słynnego Błękitnego Meczetu – Sultanahmet Camii, Sűleymaniye jest najznakomitszą budowlą sakralną islamu. Wzniesioną z inicjatywy czwartej, ale najsławniejszej żony Sulejmana – Hűrrem, powszechniej, zwłaszcza w Europie, znanej pod imieniem Roksolany.
Zdobywca i prawodawca
Sulejman Wspaniały (1494-1966, panował 46 lat od 1520 r. do śmierci), nazywany jest też Prawodawcą (Kamuni), gdyż radykalnie zreformował osmańskie prawo, administrację, armię i finanse. Był również mecenasem kultury oraz poetą piszącym pod pseudonimem Muhibbi. Do historii przeszedł jednak przede wszystkim ze względu na liczne podboje (osobiście uczestniczył w 13 kampaniach wojennych) zwłaszcza w Europie (zdobycie Belgradu – 1521, Budapesztu – po bitwie pod Mohaczem w 1526, oblężenie Wiednia – 1529 itp.) ale także w Azji i Afryce.
{gallery}23792{/gallery}
Głośny był, budzący ciekawość również współcześnie, jego związek z Roksolaną. Najpierw niewolnicą i nałożnicą w haremie, później czwartą żoną i matką jego syna oraz następcy Selima II (1524-1574). O jej dzieciństwie wiadomo niewiele. Porwana została w jasyr, prawdopodobnie jako mała dziewczynka podczas najazdu tatarskiego w 1509 roku w okolicach Rohatyna. Z tym bowiem miastem położonym między Lwowem i Stanisławowem (obecnie Iwano-Frankiwśk) kojarzone jest jej pochodzenie. W każdym razie na centralnym placu Rohatyna stoi, na wysokiej kolumnie, pomnik Roksolany, uważanej za tamtejszą „rodaczkę", o czym pisałem niedawno w jednym z reportaży z Ukrainy.
Czy rzeczywiście z Rohatyna?
Faktem jest, że poeta epoki baroku Samuel Twardowski pisał o niej jako o „córce podłego popa z Rohatyna, niewolnicy oddanej do seraju". Podobno nazywała się Aleksandra Lisowska, ale nic dotyczącego jej dzieciństwa nie jest pewne. Urodziła się zapewne na początku XVI w. i na pewno do sułtańskiego haremu trafiła przed rokiem 1520, gdyż w 1521 roku urodziła Sulejmanowi pierwszego syna Mehmeda (zmarł w 1543 roku.) A później jeszcze czterech synów, z których przeżyło ją dwu, w tym także ojca jeden, wspomniany Selim. A także ukochaną córkę władcy Mihrimah (1522-1578).
Roksolana w haremie otrzymała imię Hűrrem, co znaczy Rozpromieniona, Kwitnąca lub Roześmiana, i pod nim przeszła do historii osmańskiej Turcji. Odegrała w niej bowiem niebagatelną rolę. Urodziwa, inteligentna oraz zaprawiona w haremowych i pałacowych intrygach, zdołała zostać nie tylko czwartą i ostatnią żoną Sulejmana, ale mieć wpływ na jego rządy. Korespondowała podobno, jako sułtanka, z królem Zygmuntem Starym i królową Boną. Przyczyniła się, również podobno, do śmierci Mustafy (1515-1553), syna Sulejmana i jego trzeciej żony Mahidevran oraz następcy tronu, uduszonego na rozkaz władcy. Co utorowało drogę do tronu jej Selimowi.
Meczety „ku czci"
Nie miejsce tu aby szerzej pisać na jej temat. Zwłaszcza, że poświęcono jej już sporo książek, filmy i serial TV, nie licząc artykułów i innych publikacji. Wspomnieć jednak wypada, że to z jej inicjatywy Sinan zbudował wspomniany na wstępie kompleks meczetowy w Stambule, aby uczcić wielkiego władcę, u którego był naczelnym architektem kraju. Zwyczaj upamiętniania w ten sposób nie tylko sułtanów, ale i ich matki lub córki, a także ważnych urzędników imperium, zwłaszcza wielkich wezyrów, których było stać na takie inwestycje, był w tamtych czasach w Turcji dosyć powszechny.
Na polecenie Sulejmana Mimar Sinan n.p. zaprojektował i zbudował w latach 1547-1548 meczet Mihrimah Sultan w azjatyckiej części Stambułu Űskűdar, w starożytności Chalcedonie, poświęcony żyjącej, ukochanej córce sułtana i Roksolany, Mihrimah. Później inny upamiętniający jej męża, a zięcia Sulejmana, wielkiego wezyra – paszy Rűstema. To nadal podziwiany wspaniały meczet Rűstem Pasha Mosque (1561-1562) w dzielnicy Eminönű nad Złotym Rogiem, w pobliżu obecnego mostu galackiego.
Wielcy wezyrzy
Wcześniej zresztą, bo w 1544 r., zaraz po objęciu przez Rűstema po raz pierwszy urzędu wielkiego wezyra (był nim dwukrotnie), Sinan zbudował w dzielnicy Karaköy na północnym brzegu tej zatoki, również zachowany do naszych czasów Rűstem Pasha Karavanserai upamiętniający tego, najwyższej rangi urzędnika. Podobnie postępowali także inni wezyrowie. „Swoje", stojące nadal meczety zbudowane przez Sinana mieli m.in. pasza Kara Ahmed, zresztą stracony z rozkazu sułtana.
Ale budowę rozpoczętą za życia tego wezyra dokończono w kilka lat po jego śmierci.
A pasza Sokollu Mehmet, który był wielkim wezyrem, w latach 1561-1566, meczetu swojego imienia, zbudowanego też przez Sinana, a nazywanego Sokollu-Mehmet-Pasha-Moschee lub, od nazwy dzielnicy w której stoi, Azakapi Camii (1573-1578), dopiero w kilka lat później. Wcześniej, bo w latach 1568-1569 Sinan wzniósł, również zachowaną dotychczas, wielka łaźnię publiczną – hamam, w Edirne, wcześniej Adrianopolu.
Na miejscu pałacu Mehmeda Zdobywcy
Pora jednak na główny temat, kompleks architektoniczny Sultan Sűleyman Kűlliyesi w Stambule, powszechnie nazywany Sűleymaniye. Uważany za najwybitniejsze dzieło Miara Sinana. Architekt ten budował go 7 lat, od 1550 do 1557 roku na terenie dawnego pałacu Eski, w którym wcześniej mieszkał sułtan Mehmed II Zdobywca (1432-1481). Jak już wspomniałem na najwyższym wzniesieniu w dawnym obszarze Konstantynopola, w pobliżu zatoki Złotego Rogu. I, dodam, niedaleko od najstarszego z zachowanych do naszych czasów stambulskich meczetów – sułtana Bajazyta ukończony w 1506 roku.
A także w sąsiedztwie obecnego Uniwersytetu Stambulskiego i jego parku. Meczet będący oczywiście główna budowlą tego zespołu wzniesiony został na planie wielkiego prostokąta. Stoi bokiem do pobliskiego wybrzeża Złotego Rogu i ma główne wejście, na wewnętrzny dziedziniec, od strony północno–zachodniej, przez piękną bramę Muvakkithane w której w przeszłości były pomieszczenia astronoma wyznaczającego porę modlitw. Główny budynek meczetu pokrywa ogromna kopuła, której wysokość równa jest jej dwukrotnej średnicy.
Na wzór Hagia Sophia
Podobnie jak w innych przypadkach, architekt wzorował się na kopule bazyliki Hagia Sophia. Są jednak w jej podstawie liczne okna, podobnie jak w górnych partiach ścian, dzięki czemu wnętrze jest znakomicie oświetlone. A także, dodam, przepięknie udekorowane zgodnie z zasadami islamu wzorami roślinnymi i geometrycznymi. Obok kopuły głównej, meczet pokrywa też ze wszystkich stron kilka kopułek na bębnach z otworami okiennymi. Po obu bokach tej wielkiej budowli znajdują się arkadowe podcienia. Zaś od frontu duży wewnętrzny dziedziniec z arkadami. W jego rogach stoją minarety.
Dwa wyższe tuż przy murach meczetu, dwa niższe po zewnętrznej stronie narożników dziedzińca. Kolumny, na których opierają się arkady otaczające dziedziniec podobno wcześniej stały w cesarskiej loży na antycznym bizantyjskim hipodromie. Na dziedziniec jest również dodatkowe wejście od strony południowo–zachodniej. Za meczetem, po przeciwnej stronie niż dziedziniec i główne wejście, znajduje się muzułmański cmentarz sułtańskich dostojników z licznymi marmurowymi pionowymi płytami z inskrypcjami. Nierzadko z, także wykutymi, turbanami świadczącymi o randze spoczywających pod nimi zmarłych.
Osobne mauzolea
Głównymi jednak budowlami na tym cmentarzu są mauzolea: Sulejmana oraz Roksolany. Nie jest bowiem prawdą, o czym przeczytać można w niektórych opracowaniach oraz w wikipedii, że oboje pochowani zostali w jednym. Roksolana zmarła wcześniej i miejsce wiecznego spoczynku znalazła w dosyć skromnym z zewnątrz, piętrowym kamiennym mauzoleum z oknami, nakrytym kopułą. Natomiast mauzoleum Sulejmana Wspaniałego, oczywiście również zbudowane przez Sinana, w odległości kilku metrów od mauzoleum Roksolany, jest większe i uważane za najpiękniejsze z zachowanych w Turcji.
Otoczone jest arkadami z zakratowanymi oknami, przez które można zaglądać do środka, chociaż wnętrze jest również dostępne, tylko trzeba odstać swoje kolejce. Bogato zdobione z zewnątrz i wewnątrz. Ceramiczne gwiazdy skrzące się nad sarkofagami – bo oprócz Sulejmana obok niego pochowana jest także jego ukochana córka Mihrimah oraz sułtani: Sulejman II i Ahmed II – wyłożone są podobno szmaragdami. Wokół meczetu i cmentarza jest niewielki park otoczony murami, w którym są bramy wejściowe oraz okna. Tuż za nimi zaś wewnętrzna droga i dopiero po jej drugiej stronie, od północnego i południowego zachodu, stoją pozostałe budowle tego kűlliyesi – zespołu architektonicznego.
Skromny grobowiec wielkiego architekta
W sumie sześć, sąsiadujących ze sobą piętrowych zespołów budynków z charakterystycznymi dziesiątkami kopułek na dachach. Jeden z nich był w przeszłości karawanserajem – zajazdem, w którym bezpiecznie zatrzymywali się podróżni i ich zwierzęta. Z dużym, arkadowym dziedzińcem. Sąsiedni, to imaret – obecnie restauracja, w przeszłości jadłodajnia dla miejskiej biedoty oraz opiekunów meczetu i ich rodzin. Kolejny, narożny zespół był szpitalem i przytułkiem w którym opiekę i schronienie znajdowało do tysiąca biedaków równocześnie. Zarówno muzułmanów, jak i chrześcijan oraz żydów. Pozostałe trzy zespoły budowli, to w przeszłości medresy – muzułmańskie uczelnie i biblioteka.
W jednym z nich dwa budynki pokryte są czerwonymi dachami, chyba dachówką, a nie kopułkami. W drugim jest jeden dwupiętrowy budynek z cegieł, również ze spadzistym czerwonym dachem. Wszystkie trzy stanowią „obce ciało" w tym przepięknym kompleksie i zapewne zostały zbudowane, lub przebudowane pod nowe potrzeby, znacznie później. Tuż za murem otaczającym meczet i cmentarz, obok jego północno – wschodniego narożnika i po drugiej stronie niewielkiej uliczki, stoi skromny grobowiec, chociaż nazywany jest mauzoleum, twórcy tego całego kompleksu i setek innych wspaniałych budowli będących obecnie cennymi zabytkami – Mimara Kocy Sinana.
