Meczety i mizary w Bohonikach i Kruszynianach stanowią niespotykane nigdzie indziej materialne źródło do dziejów islamu i Tatarów na ziemiach polskich. Są dowodem bogactwa kulturowego i tolerancji religijnej na terenie dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Są też wyjątkowym świadectwem wielowiekowego funkcjonowania społeczności muzułmańskiej w państwie chrześcijańskim i zachowania jej odrębności przy jednoczesnej asymilacji, co doskonale potwierdzają zabytki językowe w postaci inskrypcji nagrobnych spisanych w języku polskim przy użyciu alfabetu arabskiego. Meczety w sposób wyjątkowy łączą tradycje islamu z lokalnymi zwyczajami w budownictwie sakralnym. Wraz z mizarami stanowią materialne dziedzictwo pokoleń muzułmanów, których ojcowie i synowie stawali w obronie Rzeczpospolitej – uważanej przez nich za własną ojczyznę. Choć dzisiaj, na co dzień służą niewielkiej grupie wiernych, w skali kraju stanowią niezaprzeczalne zarówno materialne jak i niematerialne wartości.
Osadnicy tatarscy związani z Rzeczpospolitą Obojga Narodów, początkowo zamieszkiwali głównie tereny w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna (Wielkie Księstwo Litewskie). Od XVII w. zaczęli napływać do Korony, a pod koniec wieku - na Suwalszczyznę. Najczęściej byli to uchodźcy polityczni. Znajdowali się wśród nich potomkowie chanów, książąt, szlachty, begów, ułanów, murzów oraz Tatarzy-Kozacy pochodzący z niższych warstw społecznych, a także – jeńcy wojenni. Rody hospodarskie otrzymywały herby i nadania ziemskie, wszyscy zaś - przywileje zapewniające im zachowanie pewnej autonomii i muzułmańskiej religii. Niektórzy przyjmowali spolszczone nazwiska i szlachecki styl życia.
Bohoniki i Kruszyniany położone na północy Podlasia, w pobliżu granicy z Białorusią są jedynymi historycznymi ośrodkami osadnictwa tatarskiego w granicach Polski z zachowanymi zabytkowymi meczetami i mizarami. Obydwie wsie, w okresie przedrozbiorowym należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie już od końca XIV w. rozwijało się osadnictwo tatarskie o charakterze wojskowym (w zamian za służbę wojskową Tatarzy otrzymywali nadziały ziemi). W Bohonikach i Kruszynianach Tatarzy pojawili się po buncie Lipków (1667-1672), którym Jan III Sobieski, darował ziemię w swych ekonomiach, jako rekompensatę za nie wypłacany żołd. W 1679 r. podkomendni rotmistrzów Bohdana Kieńskiego i Gazy Sieleckiego otrzymali wieś Bohoniki, a płk Samuel Murza Krzeczowski ze swym oddziałem, oddzielnym przywilejem otrzymał m.in. Kruszyniany.
{gallery}14060{/gallery}
Pierwsze muzułmańskie domy modlitwy w Bohonikach i Kruszynianach zbudowano na przełomie XVII i XVIII w. Pochodzący z tego okresu meczet w Bohonikach, nie zachował się jednak, a dzisiejszy datowany jest na 1873 r. Po zniszczeniach II wojny światowej (pełnił funkcję szpitala wojskowego), został wyremontowany i przywrócony pierwotnej funkcji. Ponownie odnowiono go w latach 1982-1985, zmieniając pokrycie dachu z blachy na gont. Meczet w Kruszynianach jest starszy – pochodzi z końca XVIII w. Powstał na miejscu wcześniejszego domu modlitwy, ufundowanego jeszcze przez Samuela Krzeczowskiego. Po II wojnie światowej budynek ten był kilkakrotnie (1957, 1976, 1984-85) remontowany, zawsze jednak z zastosowaniem naturalnych (tradycyjnych) materiałów. Zachowano oryginalną konstrukcję ścian, podłóg, szalunku oraz charakterystyczną zieloną kolorystykę elewacji.
Na uwagę zasługuje wyjątkowa forma architektoniczna podlaskich meczetów, które nie przypominają typowych muzułmańskich domów modlitwy z krajów arabskich. Wznoszący je miejscowi rzemieślnicy, nie znając bowiem architektury Wschodu wzorowali się na drewnianych budowlach sakralnych z terenu Podlasia. Stąd meczety te posiadają cechy charakterystyczne raczej dla kościołów drewnianych, cerkwi czy nawet synagog (wznoszonych od XVII w. na zachodnich ziemiach dawnej Litwy i sąsiadujących z nią od wschodu obszarach), niż dla typowych meczetów. Orientalizm ich formy zewnętrznej przejawia się jedynie w cebulastych, spłaszczonych hełmach wieżyczek – pełniących funkcje minaretów – zwieńczonych półksiężycem na szpicach.
Najlepszym świadectwem tatarskiej historii tych ziem są mizary z licznymi tatarskimi nagrobkami. Mizar w Bohonikach powstał prawdopodobnie w XVIII-XIX w., a w Kruszynianach - w 2. poł. XVII w. Wyjątkowe dziedzictwo stanowią na tych cmentarzach najstarsze, ziemne nagrobki, wyróżniające się poprzez dwa duże kamienie – większy z wykutą inskrypcją – stawiany u głowy zmarłego i mniejszy u jego stóp. Niegdyś groby te miały tradycyjny – obecnie starannie odtwarzany – soczewkowaty kształt, podkreślony dodatkowo przez trzy lub pięć warstw drobnych, polnych kamieni ułożonych wzdłuż mogiły. Na niektórych dużych kamieniach u wezgłowia zmarłego, zachowały się jeszcze ślady napisów, z których najstarsze, dające się odczytać, pochodzą z XVIII w.
www.kruszyniany.com.pl
www.bohoniki.eu
www.nid.pl
{jumi [*6]}
