Następnie, aż do jej rozpadu w 1918 roku, do monarchii austrowęgierskiej. Później zaś do Czechosłowacji, epizodycznie do horthystowskich Węgier, aby w 1945 roku „w uzgodnieniu" – wiemy, jak ono wyglądało w przypadku naszych kresów wschodnich – z Czechosłowacją znaleźć się w granicach ZSRR. Po jego rozpadzie – Ukrainy.
Zakarpacie jest szalenie ciekawym, a ciągle u nas mało znanym regionem Europy środkowej. Żyjącym trochę innym, spokojniejszym rytmem. Malowniczym, mimo przeważającej obecnie ludności ukraińskiej, konglomeratem narodów, narodowości, religii, tradycji, obyczajów, kuchni. W Użhorodzie mieszkają także Rosjanie i Rusini, około 8% ludności stanowią Węgrzy, są Słowacy, Niemcy, Cyganie i niedobitki Żydów, których do Holocaustu żyło tu sporo. Piękne o każdej porze roku są tereny po południowej stronie Karpat. A i sama stolica regionu naprawdę warta poznania.
Sporne dzieje
Miasto ma kilkunastowiekową historię, chociaż sporną w szczegółach, podobnie jak pochodzenie jego nazwy. Uczeni napisali na ten temat już wiele, wysuwając i dosyć abstrakcyjne hipotezy, a pełnej zgody ciągle nie ma. W najstarszym węgierskim dokumencie Gesta Hungarorum jest ono wzmiankowane pod rokiem 872 jako Ung. Tyle, że traktowane jest to mniej więcej tak, jak nasza legenda o księciu Popielu i Mysiej Wieży. Węgrzy uważają, że najpierw było siedzibą jednego dowódców konnicy Arpada – Almosa Akkora. Słowianie, zwłaszcza Ukraińcy twierdzą, że założyli je, podobnie jak drugie obecnie pod względem wielkości na Zakarpaciu Mukaczewo, Biali Chorwaci.
A pierwszym władcą był książę Laborec . Miasto to wspomina pod rokiem 898 w najstarszej kronice staroruskiej „Opowieść minionych lat" (1113 r.) mnich Nestor. Zaś za w pełni wiarygodne, najstarsze pisane źródło historyczne, część uczonych uważa dopiero świadectwo arabskiego geografa i kartografa Al–Idrisiego (1100-1065) z 1154 roku. Mniej wątpliwości budzi geneza nazwy Użhorodu, mimo istnienia również paru wręcz fantastycznych hipotez. Aż do okresu Wiosny Ludów, gdy pojawiła się obecna ukraińska, upowszechniając zresztą znacznie później, był to po prostu Ungvár. Nazywany tak nie tylko przez Węgrów aż do końca I wojny światowej.
Co znaczyło – słowo vár jest pochodzenia irańskiego – twierdza (lub zamek) Ung. Znaczenie tego pierwszego członu nie zostało jednoznacznie wyjaśnione, chyba poza wywodzeniem z niego ruskiej nazwy rzeki – Uż. Powszechnie przyjęto jednak, w obu językach, tłumaczenie nazwy miasta jako „Zamek nad rzeką Uż". Dziś ma ono – stan na 1 lutego 2013 r. wg danych administracji miejskiej – 116.304 mieszkańców i jest, jak już wspomniałem, stolicą administracyjną Obwodu Zakarpackiego Ukrainy. Liczba jego mieszkańców zmieniała się zresztą wielokrotnie na przestrzeni dziejów.
Konglomerat narodów i religii
W średniowieczu, nie tylko po najeździe mongolskich hord chana Batyja, było ich kilkuset. Później kilka tysięcy. Na początku XX wieku, a więc już w okresie dosyć burzliwego rozwoju gospodarczego związanego m.in. z doprowadzeniem linii kolejowej i budową przemysłu, encyklopedia Brockhausa liczbę tutejszej ludności ocenia na około 12 tys. podkreślając, że są to głównie Węgrzy. Ciekawe są jednak szczegóły dotyczące mniejszości. Wg. tego źródła Słowaków mieszkało w Ungvár wówczas 1965, Niemców 1651, „Ugrorusów" czyli chyba Rusinów 450.
O innych, np. Żydach nie wspomina, chociaż też było ich sporo, biorąc pod uwagę przytoczone liczby wyznawców różnych religii. A encyklopedia wymienia: 3939 katolików, 3111 unitów, 999 ewangelików i 3738 wyznawców judaizmu. Jako ciekawostkę wspomnę, że maksymalną liczbę mieszkańców – 150 tysięcy – Użhorod osiągnął na początku lat 90-tych XX w. Wraz z upadkiem ZSRR, a także przemysłu oraz emigracji i migracji wewnętrznych, zaczęła się ona zmniejszać.
Pisząc o przeszłości miasta, warto przypomnieć z niej jeszcze parę faktów. Pierwsza umocniona osada, przekształcona we wczesnofeudalny gród, powstała w tym miejscu przed IX wiekiem. W 903 r. plemiona węgierskie oraz sprzymierzeni z nimi Rusini przeszli Karpaty pokonując, według legendy, w walce wojska pół mitycznego księcia Użhorodu Laborca i zajmując ten gród. Madziarzy poszli dalej na południe i osiedli na Równinie Panońskiej oraz nad środkowym Dunajem, rozszerzając później swoje władania, Słowianie pozostali na Zakarpaciu.
W królestwie Madziarów
Jeszcze prawdopodobnie przed bezskuteczną próbą zdobycia Użgorodu przez Połowców w 1086 r. należał on już do Węgier. W 1241 r. hordy chana Batyja spaliły drewniane miasto, ale nie udało im się zdobyć zamku. Na początku XIV w. wraz z otaczającymi je ziemiami otrzymali go od węgierskiego króla Karola Roberta, za udzielone mu poparcie, hrabiowie włosko – francuscy Drugethowie. I w ich władaniu znajdował się on, wraz z miastem, przez 360 lat. Filip Drughet zbudował nowy, potężny zamek, który dotrwał do naszych czasów. Zaś w 1430 r. Użhorod otrzymał od korony szereg przywilejów, które znakomicie wpłynęły na jego rozwój i zamożność.
Bardzo ważnym faktem w dziejach miasta było zawarcie w nim w 1646 r. kościelnej Unii Użhorodzkiej, podobnej do naszej katolicko–prawosławnej zawartej w Brześciu. Co położyło kres konfliktom na tle religijnym – był to przecież obszar ścierania się katolicyzmu, prawosławia i protestantyzmu – oraz zapoczątkowało tu obrządek unicki. Pod koniec XVII w. w zamku rezydował samozwańczy władca Węgier Emeryk Tököly, zaś na początku XVIII w. walczący z Habsburgami Ferenca II (Franciszek) Rakoczy. To w tym zamku prowadził on rozmowy z posłami cara Piotra I Wielkiego i francuskiego króla Ludwika XIV. Po upadku buntu miasto przeszło na własność państwa.
Koniec XIX w przyniósł mu połączenia kolejowe z kilkoma lokalnie ważnymi miastami, m.in. Mukaczewem, Stryjem, Samborem i Czopem. A także rozwój przemysłu. Pojawił się tartak i zakłady obróbki drewna, młyn, cegielnia, wytwórnie dachówek i kafli, browar, fabryka sukna, mebli, margaryny, wódek, drukarnia, zakłady obróbki metalu itp. W 1894 roku odnotowano ogromy sukces, jakim było zburzenie ostatnich domów krytych słomianymi strzechami. W 1897 r. miasto otrzymało łączność telegraficzną z Budapesztem, a w 1902 r. niewielka elektrownię.
Dobrowolnie do Czechosłowacji
Po pierwszej wojnie światowej Centralna Ruska Rada Narodowa zdecydowała o przyłączeniu się Rusi Zakarpackiej do Czechosłowacji. Ukraina była bowiem wówczas obszarem walk rozpętanych przez bolszewików. W latach międzywojennych najpoważniejszą inwestycją w mieście okazało się zbudowanie elektrowni wodnej oraz przebudowa przez czeskich architektów centrum miasta w stylu konstruktywizmu. W czasach sowieckich natomiast rozwój różnych dziedzin przemysłu i transportu, oświaty – założono uniwersytet, instytuty naukowe, technika – i kultury spowodował kilkunastokrotny wzrost liczby mieszkańców w porównaniu z początkiem XX wieku.
Obecnie miasto przeżywa problemy gospodarcze będące rezultatem załamania się gospodarki nakazowo – rozdzielczej, ale coraz lepiej jednak daje sobie radę w nowej rzeczywistości ekonomicznej. Z punktu widzenia turystyki ma ono ogromne walory. Jak już wspomniałem, wyjątkowo piękne okolice. W samym mieście przeciętym na dwie części rzeką, zajmującym 40 km² i położonym na wysokości 120 m n.p.m., z najwyższym wzniesieniem – górą Wełykoj Dajbowećkoj – 224 m n.p.m. jest blisko 1600 ha parków i terenów zielonych.
Dookoła miasta zaś lasy. A w nim kilka cennych zabytków, o których za chwilę, trzy muzea: Krajoznawcze, Sztuki oraz przepiękny skansen architektury ludowej. Do tego dwa teatry, filharmonia w gmachy dawnej synagogi, ogród botaniczny itp. Użhorodzkie zabytki skoncentrowane są na północnym, prawym brzegu rzeki Uż. W jej zakolu, na wzgórzu, stoi zamek zwany komitackim, gdyż w przeszłości był siedzibą władz komitatu – węgierskiej jednostki administracji państwowej, a obecnie muzeum.
Zamek
Z rodowodem, jak już wspomniałem, od X wieku, ale w obecnym kształcie na planie prostokąta, z końca XIV w. Uwagę zwracają jego potężne kamienne mury obronne o grubości 2,5 – 3 metrów i wysokości, w zależności od usytuowania terenu, 10-15 m. Z bastionami w narożnikach ułatwiającymi odpieranie wrogów pod różnymi kątami. Niedostępność zamku powiększała fosa o głębokości 8-10 metrów z mostem zwodzonym. Sam zamek stanowi de facto również niedostępną, prostokątną jednopiętrową cytadelę z basztą o murach grubości również 2,5-3 m i otworami strzelniczymi.
W systemie obronnym zamku, nigdy zresztą nie zdobytego szturmem i ostatni raz obleganego w 1704 roku przez węgierskich powstańców – kuruców, stanowiła ona ostateczny bastion oporu. Z trzech stron otacza go fosa, z czwartej niedostępne urwisko. Wewnątrz znajduje się niewielki dziedziniec arkadowy. Zaś wśród drzew i zieleni porastających wzgórze zamkowe uwagę zwracają dwie duże brązowe rzeźby. Jedna, z XVII wieku, przedstawia Herkulesa walczącego z hydrą. Druga, postawiona w 1896 roku dla upamiętnienia Tysiąclecia Węgier, orła z rozpostartymi skrzydłami.
Po rozbiorach Polski i przesunięciu granic Austrii daleko na wschód i północ, zamek ten stracił znaczenie militarne. Przekazany został więc Kościołowi greckokatolickiemu, który ulokował w nim seminarium duchowne. Obecnie mieszczą się w nim muzea: Krajoznawcze i Galeria Obrazów. Obok zamku znajduje się skansen – Muzeum Architektury Ludowej i Tradycji regionu zakarpackiego. Zgromadzono w nim sporo, wyjątkowo starannie dobranych budowli – sakralnych: cerkwi i kapliczek oraz świeckich: domów mieszkalnych i budynków gospodarczych z różnych stron Zakarpacia.
Perły architektury drewnianej
Będąca wśród nich drewniana cerkiew greko katolicka św. Michała Archanioła zbudowana w XVIII w. we wsi Szelestowo w rejonie mukaczewskim, jest najpiękniejszą budowlą tego typu jaką widziałem nie tylko na Zakarpaciu, ale chyba i we wszystkich innych miejscach w kilku krajach, w których wznoszono je w przeszłości. Posiada ona 22 – metrowej wysokości wieżę, imponujący jest w niej również XVIII-wieczny ikonostas. Ocalała, gdyż w 1927 r. przeniesiono ją do Mukaczewa zamieniając w muzeum, a w 1974 r. na obecne miejsce. Spośród wielu innych eksponatów tego skansenu moją uwagę zwróciła również duża chata o stromym, krytym drewnianymi gontami dachu. Zbudowała ją rodzina A.P. Polaków we wsi Stebliwki w rejonie chusteckim.
{gallery}13456{/gallery}
Skąd, podobnie jak pozostałe eksponaty, trafiła tutaj. Z pozostałych użhorodzkich zabytków najbliżej zamku wznosi się, usytuowana również na wzgórzu, greko katolicka katedra p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego. Jest to świątynia pojezuicka zbudowana w latach 1640 - 1646 i przekazana unitom w 1775 roku. Podczas przebudowy w latach 1858 – 1878 otrzymała zarówno obecny kształt fasady zaprojektowanej przez włoskiego architekta Luca Fabri, jak i piękny pięciopiętrowy ikonostas. Obok tej katedry stoi gmach dawnego kolegium jezuickiego, później pałacu biskupiego, a obecnie biblioteki uniwersyteckiej.
Drugim z ważnych tutejszych zabytków sakralnych jest węgierski rzymskokatolicki kościół św. Jerzego, stojący zresztą też w pobliżu, w sercu użhorodzkiej Starówki. Zbudowano go w roku 1762, wewnątrz uwagę zwracają freski Janosa Lukacsa, którymi ściany i strop pokryto zaraz po oddaniu świątyni wiernym, a także nieco młodszy, gdyż neobarokowy, ołtarz z końca XIX wieku. Trzecią cenną budowlę sakralną, chociaż obecnie służącą filharmonii, gdyż po Holocauście społeczność żydowska niemal całkowicie stąd zniknęła, jest synagoga. Dosyć niezwykła, chociaż typowa dla terenów węgierskich, zbudowana w 1904 r.
Znakomite miejsce turystyczne
Posiada fasadę wykładaną cegłą klinkierową i płytkami ceramicznymi. Była to jedna z największych ortodoksyjnych synagog w Europie. Przypomnę, że gdy powstawała, w Użhorodzie mieszkało według encyklopedii Brockhausa zaledwie 3738 wyznawców religii mojżeszowej, przy czym nie tylko ortodoksów. A w czasach wznoszenia w XVII i XVIII w. wspomnianych świątyń chrześcijańskich, całe miasto liczyło zaledwie parę tysięcy mieszkańców wszystkich wyznań. Z pozostałych współczesnych budowli sakralnych wspomnę jeszcze o nowym, zbudowanym już w niepodległej Ukrainie soborze prawosławnym Podniesienia Krzyża Świętego.
A także o prawosławnej cerkwi Pokrowskiej (Opieki Matki Bożej) zbudowanej w 1930 r. na lewym, południowym brzegu Uża oraz najstarszej, z początku XIX wieku, pierwotnie unickiej, cerkwi Preobrażeńskiej (Przemienienia Pańskiego). Jest w mieście również, mało jednak ciekawy architektonicznie, pseudogotycki kościół protestancki – reformowany. Z budowli świeckich warto natomiast w wolnym czasie zobaczyć Dom Żupanatu z 1809 roku oraz masywny dawny, w XVIII w., skład win zwany Ambarem. Użhorod może być również świetnym miejscem wypadowym w ciekawe okolice. Nawet najbliższe.
Na południowo – wschodnim obrzeżu miasta, w Horianach, jest np. romańska cerkiew, wcześniej kościół z XII w. – Rotunda Horiańska o ścianach pokrytych średniowiecznymi freskami. Zaledwie około 30 km dzieli Użhorod od drugiego pod względem wielkości na Zakarpaciu, równie starego i z ciekawymi zabytkami, Mukaczewa. Trochę dalej, tuż przy granicy węgierskiej i rumuńskiej, leży niewielkie, też sięgające dziejami X wieku, miasteczko Wynohradiw (węg. Sewlusz), w którym na przełomie poprzednich wieków mieszkał wielki kompozytor węgierski Béla Bartók. Jest w okolicach także trochę innych mniejszych miejscowości i wartych poznania miejsc.
{jumi [*6]}
